Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

J. van Ammers-Küller
‘Tantalus’

Er komt in de ‘Opstandigen’ een Frans meisje voor, kersvers uit Parijs arriverend, ± 1840, die haar schouderophalende familie overbluft door de mededeling van de juist uitgevonden telegrafie. Het is niet anders dan schrijvers-gemakzucht, een heldin zulke hoge troeven in handen te geven, om haar boven haar milieu te laten uitblinken; de straf echter van de hoogmoed volgt natuurlijk terstond. ‘Men noemt dit bij ons télégrapher’, zegt Sylvie wijsneuzig, zichzelf niet de gelegenheid gevend het puntje op de i te zetten en daarmede tegelijk door de mand vallend.

Tantalus nu schijnt van a tot z in Sylvies verarmd alfabet te zijn neergeschreven. Het loont de moeite de zedelijke gevolgen van enige dezer spelfouten eens na te gaan.

Al in de eerste zin staat de Rue de ‘Castilione’ zonder g en komt nog eens zo voor; daarentegen worden de Tuileries aan-

[p. 587]

houdend met twee l's geschreven; de Riviera leest men hier met een onjuist accent grave op de e, en de badplaats aldaar heet Mentone; in het veelvuldig aangewend conversatie-Engels wisselen don't en do'nt elkaar eens af; en wat te zeggen van ‘amuzeeren’ dat misschien ‘van de Muze ontdoen’ betekent, en van ‘revizie’ dat gelukkig nog op de laatste bladzijde met s voorkomt? Kleinigheden. Zeker. Maar lukraak schrijven is niet leuk als het niet raak gelukt is.

Er loopt door dit boek een musicus, Robert, Amerikaan, Hollander van geboorte, man naar schrijfsters hart, een held, die zich echter met de rol van raisonneur moet tevreden stellen. Hij bezit geen sou, wat niet wegneemt, dat hij van tijd tot tijd even zes maanden in New York gaat lesgeven en dan in staat is de rest van het jaar met een zakje dollars door Europa rond te slenteren. Kan desnoods. Ik heb er ontmoet. Ze zitten met touwen schoentjes en zonder das Pernod te drinken in de Dôme. Maar nog nooit heb ik zo'n goedmoedige vrijbuiter bij Larue zien gaan dineren in een zijden avondmantel. Ze zijn van een ander snobisme.

Wat Jo van Ammers kan, is op de duur, op de eindeloze duur van banale pagina's, ons het uitwendige van een gestalte tonen. Ontegenzeggelijk zien we ten slotte, in het twaalfde hoofdstuk, Evert, de hoofdfiguur, die nog geen moment van de planken geweest is, eindelijk in zijn menselijke gedaante zijn eetkamer binnenkomen, met ‘het gebogene in zijn schouders, zijn sterk grijzende, blonde haar, zijn onrustige, moede oogen’. Wij zitten, als zij dit beschrijft, met het gezin mede aan tafel, wij zien zijn matte groet, zijn suffende gejaagdheid, en het treft ons ook, hoe zwijgend hij de schotels neemt en zonder opmerkzaamheid voor zijn omgeving begint te eten. Maar als het op de interpretatie van Everts in het uiterlijke zo scherp weergegeven houding aankomt, weten wij, daar aan tafel, reeds meer van Evert dan hij en zijn auteur ooit zullen te weten komen.

Evert is het type van de behoorlijke maar voortdurend vrezende man, zonder enige durf of geestkracht, die meer de maat-

[p. 588]

schappij nodig heeft dan de maatschappij hem, en die dat heel goed weet. Hij wordt door zijn situatie drijvend gehouden. Van arme adel maar schatrijk getrouwd en in de directie van enorme bedrijven opgenomen, zit hij zo heilzaam in de knel, dat hij wel mee moet langs het pad der overgeleverde deugd, van links en rechts onder de arm genomen, en we kunnen zeker zijn, dat hij des levens gevaren ongedeerd voorbij zal worden getild en behouden in de dood en in de herinnering zijner kinderen zal aankomen. Even zeker is, dat het hem hindert, dat hij lijdt onder de verplichtingen der welvaart, welke hij aan een hem niet voor ‘vol’ aanziende schoonfamilie te danken heeft. Een afstand blijft hem scheiden van de geleende en dus ongenietbare weelde. Zijn werk, om kort te gaan, brengt hem op zakenreisjes en tijdens deze huwelijks-vakanties krijgen zijn gedachten even ruimer spel en kan hij toegeven aan zijn voortdurende heimelijke meisjesjacht; de geniepige persoonlijkheidsroes bij uitstek van een in het gewone doen zelfstandigheid missend huisvader. Wat hij met Tantalus gemeen heeft, de Lydische koning, die de goden de gebraden ledematen van zijn zoon Peleus voorzette en uit straf in de Tartarus aanhoudend honger en dorst moest lijden, terwijl de vruchtbomen hun takken boven hem verhieven en het water onder zijn gretige handen week, begrijpen wij, voelt hij, maar de schrijfster, die de meisjes als het begeerde voorstelt, ziet het niet. Kon hij in zijn groot huis zich slechts thuis voelen, kon hij het toegeworpene zich slechts eervol eigen maken, hij keek naar geen vrouw meer om! Eindelijk ontmoet hij het zakenreisvriendinnetje dat de treurige energie heeft om haar voetje tussen de open deur te steken. Hij moet scheiden van zijn vrouw, zijn kinderen vaarwel zeggen, zich laten ontslaan uit de directie, en trouwen met het nonsens-meisje om met haar een bovenhuisleven aan te vangen. Quantum mutatus. Het wordt natuurlijk misère. Nu eerst woont hij in een Tartarus, nu eerst begint hij, in zijn terughunkering naar het ruime landhuis, naar de hem ontslippende kinderen, naar de rustige goedheid van zijn verloren vrouw, Tantalus' kwellingen be-

[p. 589]

wust te ondervinden. Zo zagen wij hem reeds aan de eettafel in het twaalfde hoofdstuk: niet de te water gegane kruik die op breken staat, maar de zieleschemering, de pijnlijke verheldering van iemand die opeens hongert en dorst naar wat hij inziet dat het waarlijk goede des levens is, naar wat voortaan onherroepelijk onbereikbaar is, hoezeer ook voor het grijpen. Bij deze zieleschemering had het boek moeten aanvangen, dan was er een heel andere Evert opgerezen. Een Evert die nog wel ergens in het hoekje van zijn hart, in de diepte van zijn afkomst, een kracht had voelen samenballen om zich weer omhoog te stoten. En zo niet, dan had men over hem moeten zwijgen, hem hoogstens de plaats van een armzalige bijfiguur moeten inruimen. Men weigere levensdilettanten als romanhelden. Dat is onzedelijk.

En zijn vrouw Thora? Of zij was Evert al dikwijls afgevallen en heeft hem al meer de hand niet boven het hoofd gehouden, of zij heeft, Evert kennend, ten koste van wat ook, de scheiding belet. Entweder-oder. De schrijfster heeft haar een verkeerd accent gegeven, haar namelijk tot ‘goede vrouw’ geïdealiseerd, wat Thora beslist niet is. Dit voelt zij echter, en legt, waar Thora's goedheid tekort schiet, een verklarende nadruk op haar rijke-dochters-trots. Hoe onjuist om in de voorstelling van een waarlijk goede vrouw de gekwetstheid als vrouw niet de voorrang te geven!

De beste figuur, ook in de tekening van haar uiterlijke omtrek, is Roberts Amerikaanse vrouw, Joan. Zij is uitnemend.

Maar de schrijfster schrok er zeker voor terug, dieper op haar in te gaan. Haar gehele huwelijk, dat toch als pendant voor Evert en Thora bedoeld is, wordt blauw-blauw gelaten en we horen minder dan een goed verstaander nodig heeft. Het is waarschijnlijk onmacht, in vertrouwen op de charme van een vlot schetsje, luchtig verdoken in een opzettelijke onvoltooidheid. Maar het wordt onhandigheid, waar het schetsje uiterlijk zo verzorgd is, zo voorbereid; en de ster Robert, de moderne huwelijksraisonneur, krijgt door deze slordigheid in de weer-

[p. 590]

gave van zijn eigen huwelijk, juist nu hij de proef op de som moet gaan leveren, iets van een droeve nevelvlek.

Mag men boeken schrijven op het puin van de karakters? De boze Ibsen deed het, maar hij nam de moeite al de stukken samen te lezen, en geen tittel of jota ging hem voorbij. Ja, om van een boek als Tantalus iets terecht te brengen, moet men een kwaadaardig roofdier-instinct hebben, en psychologie moet voor u behoren tot de exacte wetenschappen. Is dit niet het geval, probeer dan een ander genre.

Dit is weer een echt boek van, zoals een mijner vrienden zei, onbegrepen vrouwen en onbegrijpelijke mannen.