Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

A.M. de Jong
‘Merijntje Gijzen's jeugd’ IV. In de draaikolk

Dit vierde en laatste deel van Merijntje Gijzen's jeugd is een geheel ander boek, een geheel ander soort boek zelfs, dan de drie voorgaande delen. Het is eerder een sociale roman, een roman van een gezin uit de lagere volksklasse, een kenschetsing van een typisch maatschappelijk milieu omstreeks 1900 te Rotterdam.

[p. 573]

Merijntje, dat wil zeggen het beste van Merijntje, is er niet meer in, op één enkele plaats na. Hetgeen ons in de vorige delen, vooral in ‘Het verraad’, zo bijzonder trof: de novellistische schets van een open en eerlijk jongenskarakter, het dappere warme hart van de wereldonkundige vredestichter, die in argeloze goedheidsdrang, wat jongens zo dikwijls hebben maar waarvoor zij zich bijna even vaak schamen, nimmer nalaat op te komen voor het Koninkrijk Gods binnen in de mensen, de kleine held die zich onvermoeibaar teweer stelt tegen de hinderlagen welke het leven voortdurend schijnt te leggen, en die in die ongelijke strijd zichzelf nooit telt en niets en niemand ontziet, - het is er niet meer in. Uitgenomen dan die éne enkele plaats, waar Merijntje, met al zijn doortastendheid en tact, de bootwerker Van Tol, die een paar dagen ‘onder water’ geweest is, een raak standje geeft en hem er toe brengt weder naar zijn vrouw terug te keren, terwijl hij reeds van tevoren die vrouw opgemonterd en in een passende stemming gebracht heeft voor de ‘joyeuse rentrée’ van de in de grond zo goedmoedige dronkelap. Ge vindt deze passage op blz. 111-122 van dit boek. Het sentimentele motto van de drankbestrijdingsplaat, de kinderuitroep: ‘Ach, vader, niet meer!’ - het toneel is de stoep van een kroeg en men ziet een vergetelheid zoekend vader bij de slippen van zijn jas gegrepen door twee haveloze wichtjes die hem trachten te weerhouden dit onwaardig Walhalla binnen te treden, - hetgeen voor velen door zijn zekere banale braafheid zo belachelijk is als iets dat tevens goedkoop en tragisch aandoet maar wezen kan, maar waarvan wij toch allen één voor één, ondanks de duimdikke tendentie, de onderliggende ernst voelen, - dit gegeven is door De Jong in deze twaalf bladzijden zo indringend, zo persoonlijk, en vooral met zoveel kunst die geen andere macht dan eenvoud heeft, beschreven, dat ik aan iemand die mij zou vragen: ‘laat mij nu eens een “staaltje” van Merijntje zien, dat mij tot de lezing van alle vier delen zou kunnen overhalen’, terstond deze meesterlijke passage zou voorleggen.

[p. 574]

In de rest van het boek zien wij wel telkens de vogel, maar we horen hem niet meer zingen. Merijntje wordt in de Rotterdamse volksbuurt, waarheen, belust op stadsgenietingen, aangetrokken door de zuigkracht van asfalt en kunstlicht, beneveld door de hoogmoed om van dorpshorigen vrije stedelingen te worden, op een aanvangssalaris van dertien gulden iedere week, het gezin Gijzen onbezonnen verhuisd is, - Merijntje wordt een deugdzaam en potig boertje, dat ongaarne vecht, maar als het moet ‘dans une juste guerre’ zijn handen weet te gebruiken; een soms wat kwezelig communie-jongetje, dat schuw is voor Joden en de griezelige praktijken welke hij meent dat zij in hun gezellige zitkamertjes achter de fruitwinkeltjes plegen te verrichten; een jeugdig socialist, een zwervertje langs kaden en dokken, een vrolijk ventertje van bosjes hout, wanneer vader Gijzen werkeloos is en het gezin, dat in boeren-trots door armenzorg noch bedeling ondersteund wenst te wezen, met volslagen ondergang bedreigd wordt; maar het is niet helemaal Merijntje meer. Ik geloof, omdat de auteur machten in het spel brengt waartegen Merijntje wel tekort moet schieten. Merijntjes overwicht werkt strikt van mens tot mens. Het is geheel door persoonlijke invloed dat zijn zielskracht zich gelden doet op De Kruik, op Flierefluiter en op Fons. Maar hier staat hij voor een duizendhoofdig monster dat wereldstad heet en is hij meer een dupe dan een in tederheid nochtans onwrikbaar element. De Jong wilde een thema van onze tijd beelden, ontwakend socialisme, kenterend geloof, en dergelijks; zijn held werd daar de dupe van. Dupe is hij in al die opzichten waarin Merijntjes zuivergeboren ziel iets van haar gaafheid inboet, iets van haar volstrektheid aflegt. Het tikje branie tegenover de buurjongens, zijn weerloosheid tegenover zijn verliefdheid op Esther, zijn gekrenktheidtegenover de onderwijzer die hem wegstuurt als hij zijn dubbeltjes schoolgeld niet meebrengt, het is alles heel begrijpelijk, natuurlijk, rechtmatig, maar dit staat binnen de geestkracht van iedere normale jongen en is dus ten aanzien van Merijntje afbrokkeling, verschrompeling, verkleining van wezenlijke per-

[p. 575]

soonlijkheid. Merijntje is geen pijl meer, geen vuur, geen held.

Ik blijf geloven, dat een roman in hoogste zin staat en valt met het heroïsche van zijn hoofdfiguren, en dat men bij een kunstwerk kan spreken van een ondergang naar de normaliteit. Ik blijf dit geloven, al heeft dit vierde deel ook, als ‘tranche de vie’ van een schipbreuklijdend arbeidersgezin, mij bijzonder getroffen en is het als boek een ongetwijfeld beter prestatie dan het tweede en derde deel. De keuze van de entourage om de Gijzens heen is buitengemeen gelukkig: de socialistische bootwerker, de kleine Joodse winkeliers, de goede kapelaan, de hardvochtige pastoor, het volkstheater, de kraampjesmarkt, de diverse speelkameraden, zij zijn allen voortreffelijk in het geding gebracht en vertegenwoordigen ieder op zeer persoonlijke wijze een stukje uitmuntend getypeerd stadsleven. De opeenvolging der gebeurtenissen: de aanvankelijke voorspoed, het aanschaffen der deftige meubeltjes, het faillissement van de fabriek waar Gijzen werkt, het ineenstorten daarmee van alle energie, de slopende ontbering die daarop volgt, het aansporen tot gemeenschappelijk geordend verzet door Van Tol, de zachte onderhandse hulp door de jodenmensjes, het sneeuwruimen als welkom karweitje, waarbij die prachtige beschrijving van vaders vermoeide hand op het sneeuwkarretje als Merijntje hem die nederige arbeid ziet verrichten, ja, zelfs het komisch intermezzo, het verdwalen van het katholieke jongetje, het Joodje en de socialist in een calvinistische kerk, wanneer daar juist tegen het ‘beest van Rome’ gefulmineerd wordt, en zij zich gedwongen zien onder het gehoor te blijven, - het is alles even goed gedaan, eenvoudig, duidelijk en met meesterschap uitgebeeld en in compositie gebracht. De Jong heeft achtergrondwerk verricht als een schrijver van hoge orde.

Maar er is niettemin schade toegebracht aan iets zeer kostbaars, er is een reine kinderstem die een begin van baard in de keel krijgt. Dit is het natuurlijke verloop der dingen, zult ge zeggen. - Zeker, maar dat mag men toch wel jammer vinden? - Het helpt weinig, of gij dat al jammer vindt, zegt ge terug, het

[p. 576]

leven gaat onbarmhartig zijn gang en lacht om onze zwakheid als wij daarom treuren. - Zeker, maar als daar eens één enkele uitzondering op bestond? Ergens diep in ons zelf, waar wij ons allen een uitzondering op het algemene leven gevoelen? - Nu gaat ge deze algemene uitzondering als de grondslag der kunst opwerpen, zult ge zeggen. - Zeker, dat doe ik.