Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

A.M. de Jong
‘Merijntje Gijzen's jeugd’ III. Onnozele kinderen

In het september-nummer van verleden jaar heeft men van mijn hand een bespreking kunnen lezen der beide voorgaande delen van ‘Merijntje Gijzen's Jeugd’. Het boek werd aldaar hogelijk geroemd. Er werd een vergelijking getrokken tussen de weergave van kinderleven in ‘Jaapje’ door Van Looy en ‘Merijntje’ door De Jong, een vergelijking die, volgens het in 't kort geschetste onderscheid, dat een kinderfiguurtje, wil het in de vorm van een verhaal worden overgebracht, onderwerp en niet voorwerp voor de romanschrijver zijn moet, ten gunste van Merijntje uitviel.

Nu is het derde deel van Merijntje verschenen. Zulke vervolgen hebben nu eenmaal onvermijdelijk iets teleurstellends. Men is aan Merijntje gewend; de prikkel van het nieuwe is er af; het argeloze, het verrassende, het opspringende, dat misschien juist aan een kindertekening die zo goed slaagde en terstond zo diep raak was, nog een aparte charme verleent, werkt niet meer op de lezer die geen moment in dit vervolgdeel de bekoring van ‘Het verraad’ vergeten kan.

Merijntje, voorheen de vriend van de stroper De Kruik, later de makker van de marskramer Flierefluiter, is thans, in ‘Onnozele kinderen’ de kameraad en enigszins de beschermheer van Fons, een idiote halfwassen jongen, zoals ieder dorp er een na-

[p. 567]

wijst. Fons' dierlijke lichaamskracht, in zo vreemde tegenstelling met zijn dwaze schuwheid en stumperige hulpeloosheid; in de aanvang zijn tedere broederlijkheid met paarden, wanneer mede door de vermaningen van Merijntje de duistere driften nog in de schemer van zijn bewustzijn ondergedwongen blijven; naderhand zijn dolzinnige bloedbelopen belustheid op jonge meisjes, woeste begeerten waar hij en Merijntje weerloos tegenover staan; ten slotte zijn bestiale misdaad als hij er toe komt de jeugdige Mieke te verkrachten en wij hem, evenals eertijds De Kruik, tussen twee marechaussees het toneel zien verlaten, - ziehier het verhaal van dit bittere en bloedbevlekte deel. Maar er is meer. De oude pastoor, die in het tweede deel stierf, werd vervangen door een boerse man, die, zoals Fliere-fluiter het uitmuntend formuleert, ‘pastoor is zonder priester te zijn’. Het kan niet lang uitblijven, of Merijntje ligt met hem overhoop en raakt door enige gevoelige botsingen het kinderlijk vertrouwen in zijn geloof kwijt. Intussen wordt Merijntjes vader genoopt het borstelfabriekje waar hij werkzaam was te verlaten en als dagloner bij boeren dienst te nemen. Ook zijn moeder, ofschoon ‘in verwachting’, zien wij iedere morgen om vier uur moeizaam over de lange dijkweg voorttobben om een uur gaans ver de dagelijkse zware veldarbeid te gaan verrichten; met als gevolg een miskraam. Zodat kort en goed het laatste hoofdstuk van ‘Onnozele kinderen’: waarin achtereenvolgens het een jaar lang gemeste en vertroetelde varken wordt geslacht, Merijntjes moeder bevalt, Fons door de politie wordt ingerekend, de kleine Mieke op de dood ligt, Merijntje zelf door zijn vader met vuist en schoenzool gedwongen wordt misdienaartje te blijven bij de pastoor die hem ‘Onze Lieve Heer van de oude pastoor’ ontnam, - met al zijn wreedheid en vermoorde onschuld een waardige herdenking is van de gruwelen door Herodes te Bethlehem bedreven. Maar hier geen lichtend perspectief door de nacht van onheil; geen vlucht naar Egypte; geen Heiland, voor wie zoveel martelaarschap niet om niet wordt ondergaan.

[p. 568]

Als pure schrijfkunst is dit deel ongetwijfeld beter dan de voorafgaande. De belemmerende gespreksverdubbelingen, het voortdurend uitleggen door de schrijver van Merijntjes gedachten, zijn verdwenen; de vroeger al te artistieke landschapsbeschrijvingen komen geheel niet meer voor. Behalve op een bijzonder treffend en deskundig gebruik van dialect kan ‘Onnozele kinderen’ bogen op een meesterlijke beschrijving van een fabrieksrelletje, een uien-oogst, waar Streuvels jaloers op zou kunnen zijn, een varkensslachterij, een gevecht met een kwaadaardige waakhond; welke op zichzelf al doen vermoeden dat de ontevreden redacteur van een onzer grote dagbladen, die onlangs over de Nederlandse romankunst schreef dat zij, bij alle psychologische uiteenrafelingen en burgerlijke milieuschilderingen, zo opvallend arm was aan goede beschrijvingen waar kennis van het concrete leven bij te pas kwam, dit boek nog niet had gelezen, evenmin als bijvoorbeeld ‘Het wassende water’ van Herman de Man.

Ik herhaal, als schrijfkunstenaar heeft De Jong zeer zeker nog gewonnen. Trouwens iemands proza, heb ik wel eens meer opgemerkt, in tegenstelling tot wat men meestal bij poëzie ziet, gaat er op vooruit wanneer de auteur zich door een uitgebreid publiek gelezen voelt. Een zekere bezorgdheid of men wel verstaan zal worden, die vaak proza gekunsteld en opzettelijk maakt, verdwijnt en maakt plaats voor het tikje verzekerde overmoed en durf tot beknoptheid dat stijl altijd ten goede komt.

Maar waarom ik, en velen met mij, ondanks deze winsten, toch door ‘Onnozele kinderen’ teleurgesteld ben, vooral wanneer ik aan ‘Het verraad’ terugdenk, is het volgende. In ‘Het verraad’ was het verhaal zoveel gaver, zoveel strakker en gelijkmatiger door het boek heen gelegd, terwijl in ‘Onnozele kinderen’ het brokkelig, in erupties, en met te veel krachtvertoon wordt voorgedragen. In ‘Het verraad’ was het om meer dan om een karakteristiek der personen te doen, terwijl in ‘Onnozele kinderen’ de gehele tragiek daar alleen op berust.

[p. 569]

Gevolg van de diepere perspectiefwerking in ‘Het verraad’ is, dat aldaar het verhaal van een boosdoener een held maakt, terwijl in ‘Onnozele kinderen’ een held een boosdoener wordt. Bestond er een soort absolute tragiek, dan zou het niet ter zake doen of wij ten slotte een romanfiguur liefhadden of verafschuwden. Maar het element verhaal is juist in een roman misschien daarom zo onontbeerlijk, omdat het de figuren op een afstand plaatst, in een andere wereld, waardoor het de lezer in staat stelt als in een panorama het leven te overblikken, met het einde en al. En er is ons ingeboren zulk een gevoel voor gerechtigheid, dat op aarde nog het kwaad vergolden en geboet wordt, zulk een hoop dat het uur van de dood mits zuiver doorstreden nog alles kan rechtzetten, en zulk een eerbied voor elk einde, dat wij ieder leven wiens gang wij tot de afloop volgen, in laatste instantie liefhebben. Dit is met De Kruik het geval. Hij boeit ons niet slechts in zover hij De Kruik is, maar vooral, omdat het verhaal en het leven sterker zijn dan hij, in hoeverre hij gered wordt. Terwijl Fons door het verhaal reeds wordt achtergelaten wanneer de tragiek van zijn natuur eerst ontbrandt. Wij slaan het boek al dicht als wij hem juist zijn levenslot zien aanvangen. In veel opzichten maakt ‘Onnozele kinderen’ meer de indruk een voorloper van een volgend deel te zijn dan het vervolg op het voorgaande.

Ook Merijntje, moet ik ronduit bekennen, is mij hier tegengevallen. De Merijntje die ik uit ‘Het verraad’ ken, zou geheel anders zijn opgetreden toen hij de gevaarlijke neigingen van zijn kameraad ging bespeuren. Hij zou, hoe argeloos en onhandig ook, zijn kleine jongenshand in het vuur gestoken hebben. De sancta simplicitas en de onbekommerde ijver waarmee hij het mes van De Kruik terugeiste, zouden hem er in Fons' geval toe gebracht hebben de kleine Mieke te waarschuwen, Fons' moeder te gaan raadplegen, of zelfs bij de gehate pastoor een bezoek af te leggen om zijn autoriteit tegenover Fons' ongebreidelde hartstochten in te roepen. Ziehier wat dit deel had moeten brengen en hoe prachtig was iemand als De Jong in staat geweest dit

[p. 570]

te geven. Merijntje is in dit deel echter een beetje Droomkoninkje en daarmee doet de schrijver het dappere knaapje, waar wij allen van zijn gaan houden, werkelijk te kort.