Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

P.N. van Eyck
‘Voorbereiding’

Van Eyck is een uiterst literair-bewuste geest, d.w.z. hij weet niet alleen wat en hoe hij schrijft, maar hij beseft tevens, al schrijvende, het waarom, waartoe, in welk verband, wanneer, etc. Alles wat hij de moeite van het maken waard acht, heeft een denkbeeldige plaats in het geweldig oeuvre dat hem voortdurend voorzweeft en waar hij permanent aan bezig is. Dit gedroomd oeuvre, lijkt het wel, heeft een eigenmachtige levenskracht en Van Eyck zelf is niet veel meer dan de scribent daarvan. Hij vervult als het ware een secretariaat van iets groots dat volgens een vooraf beraamd plan onweerhoudbaar groeit. Dit plan is echter meer van wijsgerige, ethische, religieuze aard, en dus volgens hem van dieper oorsprong, dan de poëtische vorm waarin hij het uitwerkt. Vandaar enerzijds de zekere onaantast-

[p. 563]

baarheid van het plan, vandaar anderzijds de futloosheid van zijn poëzie als zodanig. Van louter geestelijke onaanrandbaarheid zijn deze verzen zo lusteloos en vooropgezet geschreven. De ontroering, de aanleiding, ligt er te diep onder dan dat zij tot en met de versvorm zou kunnen doorwerken. Van Eycks poëtische energie (die enorm is) heeft zich nimmer in één versregel, laat staan in één gaaf gedicht, uitgesproken, maar broeit en zwijgt onder een geheel oeuvre dat hij in lengte van dagen niet zal gereed krijgen maar dat hem meesleurt. Een dichter zonder stem, en zijn poëzie eigenlijk alleen poëtisch door een soort bezorgdheid tot poëzie, en dan nog poëtisch in de stemmingsvolle, romantische, zoetelijke zin van het woord. Zijn woord is nooit een daad, zijn woord is een overpeinzing; zijn ritme dwingt nooit tot een versvorm, maar hangt slap in een schema.

Deze bezorgdheid tot poëzie, deze angstvallige omzichtigheid poëtisch te zijn, is het eerste wat ons treft als men het kleine bundeltje ‘Voorbereiding’ doorbladert. De verzen hebben niet veel mee. Een zekere melodieuze factuur, een paar op dofheid af gedempte beelden, enige matte doch kiese natuurbeschrijvingen en een zuivere syntaxis. Het is echter de bezorgdheid die de melodie zo neuriënd gelijkmatig doet zijn, de beelden zo doezelig en in onbestemdheid wegrimpelen d, de natuurbeschrijvingen zo neigend naar een figuurlijke ‘Tiefsinn’; en ik geloof, dat zonder de zuiverheid der syntaxis dit alles eenvoudig rijmelarij zou zijn. Altijd waar het niet gaat om de lichamelijke directheid van een woord, maar om een geestelijk samenstel van woorden, zoals dat bij melodieusheid en syntaxis het geval is, bezit Van Eyck een zeer fijnzinnig talent.

Zilvrig waast, op vochtig kruid en bruine bladen,
't IJle herfstlicht onder 't bleeke blauw.
Mijmrend dwaal ik over zacht-begraasde paden,
Langs de dunne heggen, door de dauw.

[p. 564]

 

En nu ruischt, uit glans en dauw en trillend loover,

 

De ijle herfstwind mijn gepeinzen stil, -

 

Alles geeft zich in gelijk vertrouwen over

 

Aan de zelfde, zuivre levenswil.

De stemming van ‘ijle herfst’ (een woordcombinatie die in beide strofen terugkeert), van ‘bruine bladen’, ‘dunne heggen’, ‘mijmerend dwalen’, het is alles even romantisch en Perkiaans poëtisch, maar men vraagt zich af, of het laatste woord niet ‘stervenswil’ had moeten zijn, in plaats van ‘levenswil’ dat we thans lezen. Ook het ‘zich in vertrouwen overgeven’ zou daar beter mede geharmonieerd hebben. Van Eyck heeft echter ‘levenswil’ geschreven en bedoeld. Voor hem gaat misschien dit gehele gedichtje juist daarom, dat, wanneer we zeer diepzinnig wijsgerig peinzen, de zuiverste levensdaad in een overgave aan de dood bestaat. Hij schrijft echter bijna het tegenovergestelde, en ziehier een voorbeeld van de tegenspraak die er ontstaat, als in een gedicht de filosofische oorsprong dieper is dan de poëtische. Want thans verkeren de wazige herfst-melodie en de optimistische bezinning in een zekere dissonantie, zij spreken langs elkaar heen, en ware het gedichtje niet zo fijn en bescheiden geschreven, het zou zelfs niet het uiterlijk van poëzie hebben. Vergelijk dit versje eens met het beroemde herfstliedje van Verlaine ‘Les sanglots longs’ -! Neen, doe het maar niet.

Ongeveer vijftien jaar geleden gaf P.N. van Eyck bijna iedere winter een dikke bundel poëzie uit. Na enige jaren zwijgens volgt hij een andere methode en publiceert thans van tijd tot tijd een klein boekje dat telkens als het résumé van een gehele serie bundels moet dienst doen. Tenminste, iets dergelijks voelde ik bij ‘Inkeer’ dat enige jaren geleden bij Palladium uitkwam en nu weer bij ‘Voorbereiding’. Zo weinig schrijven bij het voortdurend bezig zijn met grote plannen van cyclische dichtwerken, moet veel bitterheid, inwendige samentrekking en teleurstellingen meebrengen. Men kan dan twee wegen kiezen: ten eerste, het plan opgeven en zich voorlopig met verta-

[p. 565]

lingen, bewerkingen en dergelijk werk oefenen, om, met de ruimer geestelijke elasticiteit die nooit nablijft ons met leniger vakkennis ten deel te vallen, meer naar alle richtingen ons voor aandoeningen open te stellen. Van Eycks ‘Tuinman en de dood’, ongetwijfeld zijn beste gedicht, dat men verleden jaar in de almanak ‘Erts’ heeft gelezen, deed me vermoeden dat hij deze weg gekozen had. Het gedicht, zoals men weet een strofische bewerking naar een Perzische legende, was, daar het dus geen gedachteninhoud vergde, helder, sober, aangrijpend geschreven en het gaf een aanwijzing tot welke dingen Van Eyck bij machte zou zijn, als hij niet voortdurend onder de ballast van diepe levensinzichten bezweek. Tien zulke gedichten, en hij zou ontkomen zijn aan hetgeen de Prediker zo onvergetelijk ‘ijdelheid en kwelling des geestes’ genoemd heeft.

De bundel ‘Voorbereiding’ echter die, laten we hopen, vóór ‘De tuinman en de dood’ geschreven is, geeft een vermoeden dat Van Eyck, toen de grote plannen hardnekkig ongerealiseerd hem bleven occuperen, de andere der twee wegen heeft ingeslagen: te weten de weg der overgave, der conformering, waarbij men zijn principe als absoluut geldend erkent en het helaas ook aanvaardt, met een ‘stervenswil’ die men voor zichzelf ‘levenswil’ noemt. Zulk een leven is eenvoudig tragisch, en het is met een toon van diepe oprechtheid dat Van Eyck ergens uitspreekt, ontwaakt te zijn ‘tot de scheemrige slaap van dit leven’ en daarin zich ‘alleen met de stem van zijn pijn’ te gevoelen. Wat hij even daarvóór in hetzelfde gedicht gezegd heeft van ‘de blinkende bergtop’, wat hij in andere gedichten zegt van de glinsteringen, de lichte stemmen, de heldere uren, de zalige ogenblikken van verrukking in het gras bij het water, het klinkt alles als ontleend aan tijdgenoten en bij lange na niet zo werkelijk en waarachtig als ‘de scheemrige slaap van dit leven’.

Wie wetenschap vermeerdert, vermeerdert smart. Van Eyck, met zijn bijzonder gevoelige intuïtie, met zijn op 't weke af poëtisch gemoed, machteloos, of eerder, achteloos dit als voldoende bodem voor zijn poëzie te ontginnen, ruit zijn intiemste

[p. 566]

aandriften op om als bewijzen te dienen voor een levensstelregelige filosofie, ruit ze op tot een algemeen geldende wet, ‘hangt daar in’, als wijlen Bilderdijk in zijn tweede vaderland Teisterbant, en, dichtend geheel te goeder trouw, beseft wellicht zelf niet, hoe hij zijn tederste gevoelens tot een voor ons wat droge en retorische pathetiek omzet. Aan een innerlijk misnoegen zal hij wel niet ontkomen.

Chacun pour soi et Dieu pour nous tous.