Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Alie Smeding
‘De zondaar’

Toen Henri Borel in ‘Het Vaderland’ had geschreven dat er in het laatste boek van mejuffrouw Alie Smeding passages pornografie voorkwamen, met de nummers van de betreffende bladzijden erbij, maakte hij er een belangstelling voor gaande, natuurlijk onwillens en -wetens, die even aan het geval ‘De hel’ van Barbusse herinnert. - Ik heb ‘De zondaar’ gelezen en verzeker u dat het een prul is. Het is waardeloos als gegeven, als verhaal, als karaktertekening, als burgerlijke milieu-beschrijving, als Nederlandse taal, als weergave van gedachten en gesprekken, als document, als literatuur, als alles wat men wil, zelfs als pornografie. Wie 7 gulden over heeft voor een gloeierig avondje benauwde lectuur, wie er belust op is eens de wrevelige indruk te krijgen dat het leven voor sommige lieden één moeizame malaise is van het slop de alkoof in en uit de alkoof weer het slop in, ontvangt oneindig meer waar, waars en waarheid voor zijn geld als hij zich ‘Kamertjeszonde’ of ‘Pijpelijntjes’ dat de voortreffelijke De Haan zich zo kwalijk nam geschreven te hebben, aanschaft. Ik voor mij houd alleen van vrolijke pornografie zoals men die in sommige werken van Anatole France, Pierre Louys of bijvoorbeeld in de gedenkschriften van Casanova te-

[p. 560]

genkomt. Maar wat mejuffrouw Smeding op de talrijke bladzijden van haar boek aanbiedt is niet anders dan hetgeen studenten vuilbekkerij noemen. Ook dit is misschien genietbaar in gegeven omstandigheden aan een borreltafel, als een bepaald gezelschap zichzelf daartoe in de stemming heeft gebracht; maar ook dan nog blijft ieder intuïtief de noodzaak gevoelen dat zulks in de vorm van een ‘mop’ worde voorgedragen, opdat een zekere geestigheid de gekunstelde verontschuldiging van het ‘schuine’ zij. Niemand echter zal het in zijn hoofd halen om een wildvreemde heer A. of een onbekende mevrouw B., die men zo juist ontmoet heeft, in een neerslachtige stemming te brengen door een onwaarschijnlijk gedegenereerd huwelijks-relaas, en hun daarbij klakkeloos op de smerigste uitdrukkingen te trakteren, termen welke mevrouw B., tien tegen één, nimmer gehoord heeft. Zo iets strijdt met alle égards die zelfs huzaren onder elkaar in acht nemen. En toch, eenvoudig omdat ‘De zondaar’ een slecht boek is, zodat de ‘verontschuldiging’ ontbreekt, is dit precies wat een schrijver doet en wat een uitgever doet, als zij een roman als deze openbaar maken en aan A. en B. aanbieden. Onbehoorlijk.

Over het boek zelf is het onnodig een lezer van ‘De Gids’ verder in te lichten. Waarop ik even wilde wijzen betreft een verschijnsel in onze letterkundige kritiek. Na het stukje van Borel, dat mij nog veel te mak uitviel, las men in tal van toonaangevende week- en maandschriften, onder motto's als ‘Kunst en moraal’, ‘Kunst en zedelijkheid’, verdedigingen en goedpraterijen van mejuffrouw Smedings boek. Dachten deze critici dat het Nederlandse publiek in vijftig jaar niets geleerd had en dat het nogmaals nodig was, als ten tijde van ‘Klaasje Zevenster’ en ‘Een liefde’ van Van Deyssel, ons een kop-schuwheid voor wat cru realisme af te leren? Het was merkwaardig, hoe overigens zachtzinnige en met hun tijd meegaande recensenten, die wekelijks en maandelijks Dostojewsky in de lucht steken om zijn zielsgeheimen, Romain Rolland om zijn idealisme, Van Schendel om zijn dromerigheid en Boutens om zijn ver-

[p. 561]

ijld geluid, die gedurig de mond vol hebben over moderne synthese, nieuwe religie, herwonnen classisisme, enz. - het was merkwaardig hoe dezelfde mensen, aangaande een boek dat nota bene met kunst niets uitstaande heeft, plotseling vijftig jaar jonger werden, de strijdbijlen en harnassen van tachtig uit het arsenaal opdiepten, afstoften en aangespten, de leuze ‘l'art pour l'art’ lieten horen en manmoedig verzekerden dat, op last van Multatuli en Van Deyssel, een iegelijk die wilde vloeken of spuwen zulks doen mocht mits hij het in kunst, schoonheid of waarheid deed.

De vergoelijkers van ‘De zondaar’, probeer ik het verschijnsel van deze inconsequente retardatie te verklaren, zijn waarschijnlijk tweede-rangsartiesten en maken deel uit van de tussengeneratie. Nu de ouden zijn gaan zwijgen nemen zij, met behulp van wat literair jargon, de houdingen van hun meesters aan. Zij laten gaarne alles wat de tijd hun mocht geleerd hebben varen, zij brengen zichzelf triomfantelijk in discrediet, om één ogenblik hun jeugd-ideaal in zichzelf verwezenlijkt te gevoelen. Het is zielig te denken dat er mensen bestaan die met vreugde een boek als dat van Alie Smeding begroeten om één minuut Van Deyssel te zijn. - Hoe slecht hebben zij ‘Ik houd van het proza’ en wat er daar vlakbij over Netscher staat gelezen! - Dit is echter een algemeen menselijk verschijnsel, maar de typisch literaire kant is de volgende:

Er is sedert de Grieken een geheim in alle kunst, een geheim dat het publiek beseft, dat iedere kunstenaar van betekenis kent, maar dat juist alleen de tweederangs-artiest ontgaat. Hij is de enige die niet weet wat kunst is. Wij allemaal weten het. Maar hij, gehandicapt door zijn halve aanleg, tracht het natuurlijke dat hem pijnlijk ontbreekt aan te vullen met dogma's, en schat deze dogma's hoger dan wat hij vanzelf had, want ze zijn zijn enige schepping. Terwijl het grote publiek en de grote schrijver beiden evenzeer vermoeden, dat de schrijver niet alléén schrijft; dat, om een uitdrukking van een vriend van me te gebruiken, er ‘een ander is, die de pen vasthoudt’; dat het geschrevene

[p. 562]

bijna zichzelf schrijft; - legt de tweederangs-artiest de nadruk op het zelf-schepper-schap van de schrijver. Terwijl alle kunst een materieel scheppingswonder is, blijft zijn schepping immaterieel. Hij gunt de materie om zo te zeggen geen plaats, hij laat haar niet aan het woord komen. Ieder die voelt hoe in een boek als ‘ De zondaar’ onze taal misbruikt en vermorzeld ligt onder de drukkende expressie-behoefte van de schrijfster, weet wat ik bedoel.

Wij allemaal bevroeden het scheppingsaandeel van de materie in de kunst. Wij beseffen dat Michel Angelo èn het marmer prins David en ook de Slaven maakten. Dat het marmer onmisbaar was ook bij de onedele Slaven, en zedelijk gesproken misschien onmisbaarder dan bij de edele prins, die ook in het hout, waaruit men gewoonlijk crucifixen snijdt, de verhevenheid van in scheppingsvorm gebrachte materie niet zou ontbeerd hebben. Maar de Smedings en haar bewonderaars menen, dat Michel Angelo de Slaven had moet formeren uit drek en sintels.