Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Gerard Brom
‘Romantiek en Katholicisme in Nederland’ II

Dit tweede deel van Broms arbeid, dat zich met de geschiedenis van wetenschap en staatkunde bezig houdt, is nog beperkter van perspectief dan het eerste, dat de kunstgeschiedenis geeft. Onder ‘wetenschap’ wordt niet begrepen de grote medicijnkunst, de fysica, de techniek, de sociologie, al die bemoeienissen van het positief vernuft waarin de 19de eeuw zo enorm veel gepresteerd heeft, waarmee ze het gehele uiterlijk bestaan der mensheid gewijzigd heeft, gehygiëniseerd, geëlektrificeerd, prestaties, wier invloeden ook in het bewustzijnsleven van onmetelijke reactie moesten zijn. Evenals de schilderkunst mede door de uitvinding van de fotografie haar belangstelling geheel van de uiterlijke verschijnselen der natuur naar de inwendige gewaarwordingen van de artiest heeft verlegd, is het gehele zielsleven van de mens, voor zover het behoefte heeft zich bewust te worden door een expressie, lyrischer geworden, speculatiever, meer gebaseerd op intuïtie, op stemming en atmosfeer.

Wat Brom onder ‘wetenschap’ verstaat, is niets anders dan die speciale tak van letterkundig onderzoek, die zich in de loop van de vorige eeuw verdienstelijk gemaakt heeft met het publiceren van middeleeuwse literatuur, voorts geschiedenis, en dan nog speciaal de kerkelijke en scholastiek. Hierin gaat hij, met horten en stoten, zonder enige brede opzet, altijd meer ad personas dan ad rem schrijvend, de langzame groei aantonen van een katholiek bewustzijn in ons volk, dat volgens hem weder voor de dag kwam toen de ‘schaduw van de Renaissance’, met zijn Geuzen en beeldenstormers, eindelijk optrok. Holland kreeg

[p. 535]

het besef tien eeuwen, in plaats van slechts drie, oud te zijn. Luther en Calvijn zijn geen vertegenwoordigers geweest van een nieuw begin, maar van een crisis, misschien heilzaam, die allang feitelijk uitgewerkt is, zodat het hoog tijd wordt de duiveltjes in het doosje te doen en de deksel toe. De boekdrukkunst is, als men even nadenkt, uitgevonden door Laurens Coster, een katholiek, zodat ook dit grote wapen van zelfstandig schriftonderzoek der protestanten hun eigenlijk door Rome zelf in handen is gelegd. De ontdekking van Amerika, wat dat betreft, men weet dat het Vaticaan er over peinst Columbus te canoniseren, in de toekomst heilig te verklaren. Het zal de Propaganda Fidei in U.S.A. niet weinig bevorderen. - Neen, hoe langer men er over nadenkt, hoe duidelijker de breuk in de geschiedenis niet loopt door de 16de eeuw, maar door de rationalistische tijd van de koude Kant en Voltaire. Met de Romantiek echter begint het grote renouveau van Romes hegemonie. What's in a name? Muziek klinkt er voor Brom in die harmonie van Rome en Romantiek. Deze muziek wordt echter onwelluidend als men Rome in de diepte ziet niet als de Stad der Pausen, maar als de Stad der Caesaren. Zeiden al niet reeds Goethe en de verfoeilijke Schiller dat Romantiek een strekking had naar Rome Antique?

Wat nu de opdelving betreft van de katholieke schatten der middeleeuwse literatuur, - Brom geeft het volmondig toe -, deze geschiedde door andersdenkenden. De geestelijke poëzie, helaas ook de ridderromans en de Reinaard, eerst later het proza, Ruusbroec, Geert Groote. Onbegrijpelijk is het dat Brom de naam van Bédier nergens noemt, die toch zoveel gedaan heeft om de waarde van de middeleeuwse kloostercultuur aan te tonen. Nog onbegrijpelijker is, dat hij, die zo juist zag hoe de studie van mediaevale filologie zoveel bijdroeg tot de ontwakende liefde voor het onderliggend geloof, geen begrip er van gehad heeft dat in diezelfde tijd schriftgeleerden als Cobet, vervuld van eenzelfde filologische hartstocht, oneindig afbreuk deden aan Romes taal door de studie van het Latijn te bepalen tot de Klassieken. Het Latijn als wereldtaal, als Esperanto, om me zo

[p. 536]

eens uit te drukken, als Verständigungsmittel, zowel in de Mis als voor Erasmus en Spinoza, werd daarmede geheel verdrongen voor het constructie-Latijn, waar men ons op school mee hindert. Ik neem aan dat Cicero voldoet aan de behoefte van liberaal en neutraal onderwijs, maar geen mens maakt mij wijs dat Horatius ooit iets geschreven heeft dat bij ‘Tantum ergo sacrementum’ of ‘Stabat mater dolorosa’ halen kan, noch wat gedachte, noch wat beeldende macht, noch zelfs wat taalgevoeligheid en directe poëzie betreft. Waar ik voor zou ijveren, als ik Broms eruditie en invloed had, is voor het eerherstel van het kerklatijn, van het wegens apothekers-etiketjes gesmaalde ‘potjeslatijn’; ik zou trachten aan te tonen dat, evenals het Christendom voortkomt uit de dode stad Jeruzalem, ja, dat evenals de Dode Man ons allen voorging in het Leven, het een mysterieuze betekenis heeft dat Zijn taal een ‘dode’ taal is, zodat ieder volk zich haar kan toeëigenen, zodat ieder volk haar op zijn wijze kan spreken en zich toch alom verstaanbaar maken. Ik zou strijden voor deze ‘dode’ taal, waarin eeuwen en eeuwen Europa gedacht en gebeden heeft. Dood is slechts het Romeins Latijn, maar het Romaanse Latijn, het tedere, het armoedige, het soldateske, zal leven zolang het woord leeft dat gebroken werd en over de gehele wereld uitgedeeld.

Ziet Brom niet dat dezelfde schriftgeleerdelijke ambitie die de volkstalen der middeleeuwen met de inherente nationale katholiciteit uit de handschriften deed oprijzen, een veel dieper, een internationale katholiciteit liet ondergaan in een filologische studie, die meer afbreuk deed dan de andere opbouwde? En dat door haar klassicisme zelf de gehele waarde van het Latijn tezeer een culturele gymnastiek is geworden en bezig is, niet meer gevoed, met de jaren te verbleken? Dat Rome haar taal verliest?

Wat de taalkundige geschiedenis betreft, er wordt natuurlijk lang stilgestaan bij de hatelijke April-beweging van het midden der eeuw, de coalitie naderhand, de schoolstrijd. Een ruim overzicht over Groens leven en persoonlijkheid ontbreekt. Erg

[p. 537]

veel gang, overleg en compositie zit er in dit gedeelte van het boek niet. Het blijft een geharrewar van verschillende stemmen, waarin de katholieke het gelijk aan hun kant krijgen. Koloniale vraagstukken en juist in die tijd gewijzigde inzichten komen geheel niet ter sprake.

Met een slotwoord in zeer gematigde toon: jullie hadden fouten, maar wij waren ook geen engelen, eindigt Brom zijn arbeid, hetwelk, als door mij, zeker door weinig andersdenkenden zal worden doorgeworsteld ‘to the bitter end’.