Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Gerard Brom
‘Romantiek en Katholicisme in Nederland’ I

Een onverkwikkelijk boek is het enorm omvangrijke geschrift van de Nijmeegse hoogleraar Gerard Brom, een boek, dat door elke generatie ouder dan de mijne met verontwaardiging zou zijn ontvangen. Het geeft, onder de titel Romantiek en Katholicisme, in werkelijkheid een roman van het Katholicisme in Nederland, een roman die zelfs boeiend zou zijn van wrok, sousentendu's, betrappingen en intriges, als hij niet te overladen kwasi-gedocumenteerd was, en vooral als hij met meer ondergrondse geestdrift, en meer gericht op de positieve waarde van een katholiciteit geschreven was. De protestanten bestrijden en over de liberalen zwijgen is mijns inziens nog weinig positief. Een eerlijke verheerlijking van het Katholicisme als steungevend in een zo tragisch verscheurd tijdperk als de Romantiek, toegelicht met voorbeelden, heeft iedereen liever. Het boek is een uiting van een zeker Pan-Katholicisme, een geestelijk imperialisme met dezelfde bijsmaak als het Pan-Germanisme, een bijsmaak van tendens, vinnige strijdbaarheid, meer tegen anderen dan vóór zichzelf uitrichtend. Eigenlijk geschreven voor mensen die dit alles reeds aannemen ook zonder bewijs.

Broms grondstelling is reeds ten halve slechts juist. De Romantiek, zegt hij, bracht een hernieuwde liefde voor de mid-

[p. 531]

deleeuwen en dus min of meer voor de Moederkerk. ‘Want omdat de middeleeuwsche geest met het katholicisme werd vereenzelvigd, kan het een niet gezocht worden zonder toenadering tot het ander.’ Zonder na te gaan of dit juist is, of de Romantiek ook nog niet heel andere dingen bracht dan een inherente belangstelling voor Rome, dingen van geestelijke democratie, Weltschmerz-fantasieën, intellectuele bitterheden, eenzaamheidsgevoel tegenover de wereld en God, en vooral het grote besef dat voorgoed de houding van de kunstenaar veranderd heeft: het wantrouwen ten opzichte van de vorm, de overgave aan zijn interieur gemoedsleven, het zelf-schepper zijn in eigen wereld onder het motto ‘Het Koninkrijk Gods is binnen in ons’, - dingen die misschien niet zo vrolijk zijn als mediteren omtrent gotiek en terugglimlachen naar een feodale wereldorde, maar die nu eenmaal aan alle waarachtige kunst, of zij gemaakt werd door Gezelle of Kloos, een ernst van met zijn persoon voor het woord instaande waarde verleent, - zonder ook maar iets hiervan te vermoeden, ofschoon dit de functie der kunst essentieel wijzigde, terwijl de middeleeuwen-liefde misschien niet veel meer dan een decor aanbracht, poneert Brom zijn tendentieus axioma. En hiermee zitten, hokus pokus, alle auteurs van het romantisch tijdperk in de knip. Al die melancholieke stumpers van de na-Napoleontische tijd, die uit sentimentaliteit, mode of behaagzucht zich in de onoorspronkelijkste eeuw van onze letterkunde lieten inspireren door Walter Scott, Byron, Chateaubriand en Victor Hugo, zijn hiermede herschapen tot onnozele profeten, tot kinderen wier argeloze mond de waarheid verkondigde, tot terug-smachtertjes naar vervlogen eeuwen, naar een middeleeuwen-schemering, die niet anders zou zijn dan de rook van een katholiek vuur dat immer onder ons volksbewustzijn bleef smeulen.

Vergeefs was het streven van de antagonisten Potgieter, Bakhuizen, Da Costa. Een verloren zaak was hun beroep op een gouden Eeuw, een Geuzentijd, een Statenvertaling. Zij waren niet meer bij machte een ander verleden in ons volks-bewust

[p. 532]

zijn wakker te roepen. De middeleeuwen bleven het winnen van de Renaissance, de monniken van de Geuzen, Rome van Dordrecht. Bovendien, in hun beste momenten - hoe kan het anders - waren ook zij, die tegenstanders, katholiek. Potgieters bewondering voor Dante, Bakhuizens liefde voor Julie Simon, de leerstelligheid van Da Costa's verzet - het waren evenveel aanwijzingen van een keerzijde.

Wij waren, wat de geestelijke upper-ten betreft, in de vorige eeuw een volk van dominees, en nog, wanneer een Nederlander denkt, denkt hij theologisch. Geen wonder dus, dat zo goed als alle schrijvers en dichters in hun correspondentie uitlatingen omtrent hun geloof en omtrent hun verhouding tot Rome gedaan hebben. Wanneer we hierbij bedenken dat het liberalisme in aantocht was, dus m.a.w. in ons gedachtenleven een theologisch liberalisme, neutraal, verzoenend en vol van esthetische maar op de keper beschouwd toch erg zwakke geestdrift, komt het ons voor dat Brom de algemene waarde van zijn materiaal overschat heeft. Hij heeft merendeels geput uit de correspondentie van deze schrijvers met de ijverige Thijm, in wiens bibliotheek hij honderden brieven gevonden heeft. Ik vraag alleen, en niet met de opzet om de oprechtheid der brieven te betwijfelen, of Brom er wel aan gedacht heeft, dat vele dier eerder liberaliserende dan katholiserende schrijvers niet reeds uit wellevendheid tegenover de bekende beginselen van de sympathieke figuur Thijm een zekere gematigde tegemoetkoming aan de dag legden? Ik vraag verder: waarom wordt Beets alleen besproken als dichter van romantische onzin en komt zijn Camera Obscura niet ter sprake? Waarom wordt Multatuli verdonkeremaand, in wie men toch hoe langer hoe meer onze nationale romanticus bij uitstek gaat zien? Staat hij soms op de index, vraag ik, en acht Brom, ondanks het feit dat hij bij andere auteurs wel geringer argumenten te berde brengt dan de prachtige pastoorsfiguur in Woutertje Pieterse, het gevaarlijk te veel licht op Multatuli te laten vallen?

Wat ik echter allereerst mis en verwacht had, is een positie-

[p. 533]

ve beschrijving van wat de merkwaardige waarde was van de katholieke schrijvers. Van Lennep, Hofdijk, Staring en Tollens worden bekritiseerd, maar wat de positieve waarde was van Thijm, Schaepman, en anderen, wordt bekend verondersteld. Toch was zulks Broms taak geweest, en geen gemakkelijke.

Er wordt verder een overzicht gegeven van de geschiedenis der bouwkunst, gotiek, neogotiek, waarvan Cuypers de held is en Berlage en De Bazel er met een prix d'estime afkomen; een overzicht van de schilderkunst met Bosboom, de kerkenschilder, als katholiek malgré lui in het middelpunt der belangstelling. Volgt de muziek met Verhulst en Diepenbrock, etc., herleving van Gregoriaanse muziek, etc. etc.

Op twee plaatsen heb ik dit boek met genoegen gelezen. Het is waar de schrijver het karakter geeft van Bakhuizen en Martinus des Amorie van der Hoeven. Daar zit opeens iets breeds en iets gevoeligs in zijn stijl. Hier, besefte hij en wist hij ons ook mee te delen -, hier spraken twee mensen een woord met hun gehele persoonlijkheid. De akelige wrok, de kwasi-wetenschappelijke rancune en die stille lach van iemand die zelf denkt dat hij het laatst lacht omdat hij doof is, welke overal Broms boek ongenietbaar maken, en nog het meest, hoop ik, voor katholieken die hun geloofsbewustzijn te sterk achten om als proppenschieter tegenover stromannen dienst te doen -, dit alles is afwezig, wanneer hij het over Bakhuizen en Amorie v.d. Hoeven heeft. Dit was zijn ware methode geweest tegenover figuren uit de Romantiek: hen voor zichzelf laten spreken, niet met uit briefjes geknipte en bijeengeplakte bijzonderheden, maar met de hele inzet van hun lijf en ziel, voorzover ze zulks bezaten. En dan streng, streng, streng, deze typisch romantische levenshouding afscheiden van een geloof dat sommige hunner min of meer aandrijvend bezield heeft. Ten slotte, aantonen hoe in de enkele figuren die zich niet aan hun menselijke individualiteit maar aan de leefregels van dit geloof overgaven, de toppunten der eeuw ons nog altijd bij blijven.

[p. 534]

Maar Brom mikt zo hoog niet, lang zo hoog niet als waartoe een vaste houding schijnt recht te geven.

Over het tweede deel een volgend maal.