Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Christelijke letterkundige studiën
Verzameld door M.J. Leendertse en Dr. C. Tazelaar, Deel II

Men heeft zich te allen tijde afgevraagd, wat is kunst?, één van die vragen, evenals bijvoorbeeld: wat is liefde?, die pas moeilijk te beantwoorden worden wanneer men ze stelt. Eén van die vragen welker antwoord minder naar een definitie van het begrip kunst of liefde streeft, dan wel naar een vaststelling van het stadium, de trap, het gezichtspunt waarin we ten opzichte van deze functies van menselijk bewustzijn verkeren. Betreffende de vraag: wat is kunst?, geeft de 19de eeuw en geven wij nog wel een geheel ander antwoord dan vorige tijdperken. Zocht men daarvóór naar een verklaring van de merkwaardigheid die een kunstwerk eigen is, steunzoekend in indelingen als lyrisch, dramatisch, episch, of satirisch, verhalende, geestelijke en burgerlijke poëzie, tijdens de Romantiek is men gaan inzien dat

[p. 528]

zulke soort-indelingen misschien nuttig zijn voor geschiedenis - overzichten, maar dat, of men met bikkels, knikkers of stuiters speelt, nog niets verklaart omtrent het spel. De attentie werd toen overgebracht van het kunstwerk naar de kunstenaar Het geheim van het geschapen ding trachtte men niet langer door indelingen en soortbeschrijvingen nader te komen; men wierp zich op het scheppende feit, de ziel van de artiest, en bij de vraag: wat is kunst? vroeg men zich af: wat geschiedt er psychologisch in de mens tijdens zijn creatieve momenten? Hierdoor wordt in zekere zin alle kunst als zelfexpressie, alle poëzie als lyrisch beschouwd. Wat zij dan ook bezien van dit standpunt in werkelijkheid is.

Men behoeft nog niet zo ver te gaan als de abbé Brémont in zijn boekje ‘Prière et poésie’, om toch met hem, als een minimum, aan te nemen dat poëzie, in haar oorsprong, in het hart van de dichter, voortkomt uit een staat van ‘mysticité profane’, wereldlijke mystiek. Het moge verre van een algemeen verschijnsel zijn dat een dichter zich in zijn interieur leven versterkt met mijmeringen op religieus gebied, het omgekeerde, dat religieus-zoekenden zich versterken met verschijnselen van kunst, schijnt mij toe zeer veel voor te komen. En bovengemeld boek is er een bewijs van.

Het woord ‘Christelijke letterkundige studiën’ heeft een onaangename bijsmaak. Er is daar iets vegetarisch' in, iets van vlees noch vis. Men dicht nu eenmaal geen preek en men preekt geen gedicht. Het enige wat men in kunst misschien gemakkelijker begrijpelijk kan maken door het even te brengen in religieuze termen, is de allerlaatste techniek der allergrootste meesters: de ‘opzettelijke armoede’ van iemand als Rembrandt, als Beethoven. Er is in hen een zekere afkeer, in een uiterst stadium, van de schone werkelijkheid als uitdrukkingsmiddel, een zekere gezochte aardse lelijkheid met een des te duidelijker geheim van directe zielsmededeling, dat men eerder nadert langs de weg van religieus dan kunstzinnig besef.

Intussen, het onderwerp van het merendeel dezer verzamelde

[p. 529]

studiën, is christelijk gesproken misschien dieper, helaas kunstzinnig gesproken veel ondieper. Men vraagt zich af, wat is kunst? - maar doorgaans brengt men het niet verder dan de vraag: wat voel ik bij kunst? - En een schrijver als K. Schilder vraagt niet eens, maar stelt: wat voel ik, in mijn kwaliteit als calvinist, voor kunst. Daar iedere verdraagzaamheid ketterij is, is het antwoord, dat Schilder er maar een schijntje voor voelt. In zijn lange preek ‘Eros of Christus’ worden Dante en Novalis geducht aan de kaak gesteld met hun sublimering van aardse hartstochten.

Gelukkig treffen we ook andere meningen aan. Menigeen zal dit boek zich alleen al aanschaffen om het opstel van Geerten Gossaert over Bilderdijk, dat ik met bijzonder veel profijt gelezen heb, terwijl het feit, dat deze studie reeds in 1910 in ‘Ons Tijdschrift’ gepubliceerd werd, veel van het leerstellige en theoretische, dat het artikel van een toen zo jeugdig auteur behelst, gaarne doet vergeven.

Men schrijft als men jong is liefst met een zucht tot het principiële. Men kan het met Gossaert eens zijn, dat Bilderdijk de meest universele geest was van onze romantiek en van de vorige eeuwovergang, maar ik zou hem moeten lezen om te kunnen tegenspreken dat hij zulks als dichter was. Hij was, meen ik, in de grond een hypochonder pessimist, een man met het zekere ‘somber welbehagen’ van iemand als Strindberg. Gossaert maakt een grote vergissing als hij Bilderdijks appreciatie-wisseling voor Napoleon vergelijkt met die van Beethoven. Beethoven heeft Napoleon eerst gezien als de held der revolutie die haar aandrift bestendigen zou, en hij werd in 1804 teleurgesteld door de keizerkoning. Zijn houding was consequent en toen dan ook in 1814 de resultaten der Revolutie geheel in rook schenen op te gaan, heeft Beethoven wederom zijn mening omtrent Napoleon in gunstiger zin gewijzigd. Hij zou toen de opdracht van de Eroica niet meer doorgestreept hebben. Bilderdijk daarentegen was anti-revolutionair en zijn omslaan, na Leipzig, was lang niet zo idealistisch en maakt tenmin-

[p. 530]

ste sterk de indruk alleen zo nadrukkelijk te zijn, om de bekende ‘ Ode’ van 1806 ongedaan te maken.

Men vindt verder, in deze verzameling, een zeer fijn en gevoelig geschreven opstel ‘Over kunst en kunstgenot’ door J.C. van Dijk, een geestige en wel indringende verhandeling van Dr. J. van der Valk over ‘De taal van Jacques Perk’.

Het overige kan men lezen of niet lezen. Veel nieuws vertelt Thomsen niet over Gorters Mei, Leendertse over Adama van Scheltema en Wolf over Nietzsche.