Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Karel van de Woestijne
‘God aan zee’

De jonge ondernemende uitgever A.A.M. Stols te Bussum, die een Franse courant, ik meen naar aanleiding van zijn Paul Valéry-uitgaven, ‘le grand éditeur d'art hollandais’ noemde, - heeft enige dagen geleden, werkelijk voortreffelijk gedrukt en verzorgd, een nieuwe bundel gedichten van Karel van de Woestijne het licht doen zien. - ‘In 1929 liet Karel van de Woestijne’,

[p. 515]

leest men in het prospectus, ‘een bundel gedichten verschijnen getiteld “ De modderen man”. Het eerste deel van een “drieluik” was daarmee voltooid. Met belangstelling werd toen om de volgende deelen gevraagd. Thans is door den dichter het tweede voltooid. De titel daarvan is “ God aan Zee”. Het geheele werk zal voltooid zijn met den het volgend jaar te verschijnen bundel “ Het Berg-Meer”.’

Deze bundel gedichten, met de merkwaardige naam ‘God aan zee’, vormt dus het ‘tweede luik’ van een lyrische trilogie waaraan Karel van de Woestijne al jaren en jaren traag en hardnekkig arbeidend bezig is. En wat schreef hij al niet daarboven en daarbuiten! De grote oden van ‘Het zatte hart’, de interludiën van ‘Zon in den rug’. - Welk doel heeft deze dichter, wiens adem zo zwaar is, dat de aanvangsregels van zijn verzen er langzaam van slepen en de sluitregels doorgaans lome zuchten zijn, - welk eensklaps in drieledige samenstelling opgeheven doel heeft deze dichter van het uitputtende gedicht zich met in reserve gehouden kracht gesteld? - Bestaan inderdaad deze gedichten uit een groot geestelijk geheel en heeft dit geheel een hogere zin? Of verenigen zich deze gedichten van ‘God aan zee’ in geen ander verband dan dat ze alle, zoals een ‘bibliografische aanteekening’ vermeldt, in Oostende geschreven zijn tussen 1919 en 1926? - We moeten maar wachten, met onze begeerte naar wijder blik, tot het derde luik ‘Het berg-meer’ verschijnt. En voorlopig lezen wij dit prachtige werk niet bij drie bundels tegelijk, niet bij bundel, niet bij deel, maar bij gedicht, bij bladzijde, en regel bij regel.

Stroef is dit werk, lichamelijk is deze poëzie, van een lichamelijkheid die naar zwaarlijvigheid zweemt. Gij zult ondervinden dat, in den beginne, als ge dit boek doorbladert, u niet anders dan regels aanspreken. Als trage en toch betrekkelijk plotseling voltooide afzonderlijkheden doemen vreemde en warme woordcomplexen voor u op. ‘'k Heb mijne nachten meer doorbeden dan doorweend’ - of ‘De nacht, de zwoele nacht heeft me als een wijn bevangen’ - of ‘De dag schuift vóór den Dag gelijk

[p. 516]

een lucht vol rozen’, of (wie herinnert zich dit niet uit ‘ De modderen man’?) ‘Ik ben met u alleen, o Venus, felle star’ - of (uit ‘ Het zatte hart) ‘O late dag, gij smaakt naar water en naar rozen’ - Er ontstaat een zekere atmosferische geladenheid waarin ge u bevangen gaat voelen. Het gedicht heeft iets kreunends, iets langzaams, en omwolkt u met een donkere ongevormde aandrift. Het woord is hier de zinnelijkheid der gedachte, en zo zwaar is de zucht van het ritme waar de regels op gaan, dat deze zinnelijkheid iets heeft van levenswijze berusting, van vermoeide in lichamelijkheid bevredigde rijpheid. Hoe kan men het genot dat een tedere hand door uw haar u aandoet, beter, ten slotte, weergeven dan door te zeggen dat die hand schoon is? Bestaat de zware schoonheid van de wereld niet alleen in de uitdrukking van onze eigen hartstocht? Daar is iets van de herfst-wijsheid van de Prediker in de diepste zin van Karel van de Woestijnes verzen: zoek het genot van uw hart, want alle dingen ter wereld zijn in hun eindeloze wederkeer ‘ijdelheid en kwelling des geestes’. Ja, een gekwelde geest en een bedwelmd hart, ziehier de laatste dingen waarop een tot de laatste grens van eenzelvige bewustheid gedreven mens nog nauwelijks maar in hevige teugen leeft. En de geest is zo gekweld, dat er voor hem nog maar één enkel doelpunt van aanschouwen overblijft: God, niets dan God zelf, niets dan de absolute Vader waaruit alles kwam en waartoe alles weerkeert; en het hart is zo bedwelmd, dat het zijn laatste schoonheid nog slechts in de onvruchtbare en peilloze oneindigheid van de zee terugvindt, de zee ‘die mort en bijt’.

Er zijn in ‘God aan zee’ echter verzen waarin Karel van de Woestijne zichzelf letterlijk overtreft, dat wil zeggen, zichzelf achter zich laat. Deze verzen zijn geschreven met een sneller ritme dan zijn doorgaans slepende zwaarte. Daar is een zekere dorre zelfspot in, een ‘daar zit je nu’, het zijn vlugge krabbels van etsende ironie. Hij laat zichzelf daarin voor wat hij nu eenmaal is, een afgeleefd man voor een uitdovend haardvuur, en houdt zich er mee bezig zijn eigen silhouet, de reusachtige gril-

[p. 517]

lige schaduw langs de muur, na te tekenen. Lees zijn gedicht op blz. 42 en 43 van deze bundel, op blz. 45 en vooral blz. 47, waar hij zichzelf beschrijft, voor het haardvuur, als Job op de mesthoop.

'k Zit met mijn lamme beenen
in de assche van een stervend vuur.
Ik bid; mijn vrienden weenen;
en 't hangt mijn keel uit op den duur.
Zal ik mij dan vervelen
met langer Job te spelen?
De schoonste lol, de liefste lol,
maakt op den einde dol.

De schapen moet men scheren
en de ezels moet men slaan, ja slaan.
Zoo wil 'k, in alle zeere,
mijn lamme beenen gaarne braên.
Mits 'k U dan maar en geve
het zout van dit mijn leven,
en van mijn wrokkig offer, God,
niet worde te eigen spot.

Misschien sinds ‘Het vaderhuis’, zijn eerste bundel, heb ik niets van Karel van de Woestijne gelezen dat mij zo heeft aangegrepen als dit ‘tweede luik’. Ik zie met spanning de verschijning van ‘Het berg-meer’ tegemoet.