Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

H. Marsman
‘De anatomische les’

Wanneer men van dit door Van Dishoeck werkelijk keurig uitgegeven bundeltje literaire essays de inhoud in overzicht neemt en ziet dat het een verzameling opstellen is over Duitse dichters als Novalis, Buechner, Trakl, Rilke, over de filmheld Charlie Chaplin, over Gérard de Nerval, Marnix Gijsen en Van Schagen; - wanneer men enkele dezer opstellen gelezen heeft en gaandeweg gaat genieten van deze champagne-stijl (bij iedere alinea: pang! - springt de kurk omhoog, en - klok, klok, klok, - de zinnen zijn als glazen boordevol bruisend schuim); - wanneer men enigszins van zijn verwondering bekomen is over de pretentie van chirurgische nauwgezetheid in de verzamelnaam ‘De anatomische les’, terwijl toch de studies merendeels het karakter hebben van bliksemsnelle suggesties, impromptu's in één heldere toonaard ijlings uitgewerkt; - eerst dan ziet men langzamerhand het diepere belang van dit boekje, nu onze aandacht niet meer zo geamuseerd en afgeleid wordt door de schietende haast, door het speelse brio, dat de oppervlakte ondoorzichtig maakte als rimpelingen een heldere vijver. Eenmaal aan het prestissimo van de stijl van deze jonge dichter gewend geraakt, eenmaal niet meer opverend bij ieder staccato van zijn tartende tussenwerpingen, krijgen we gelegenheid te overdenken wat de bedoeling wezen mag van zijn even dikwijls onhandige en onberedeneerde als treffende en vlijmscherpe intuïties. Er is in de 19de eeuw zo ontzettend veel geschreven over de dichter

[p. 503]

als mens, over zijn verhouding tot sociaal milieu, tot sentimentele gebeurtenissen in zijn leven, tot andere dichters enz., dat dit boekje misschien alleen reeds daarom als nieuw en modern aandoet, omdat het dit alles volstrekt verwaarloost en de dichter alleen geeft als maker van zijn eigen werk. Uit het esthetische van markant werk scheidt Marsman dan een soort menselijke kwintessens af, en deze kwintessens wordt dan verbeeld in een gestalte welke dikwijls van louter verhevenheid, van louter heroïsche tragiek, van louter abstracte eenzaamheid, een beetje onnatuurlijk aandoet. Het belang van deze methode is dan ook vooral de ‘terugwerkende kracht’, namelijk de hulp die men van de door Marsman gesuggereerde dichter-gestalten kan hebben bij het herlezen der gedichten, waaruit hij ze samenstelde, als men ze dan herleest met dit beeld voor ogen. Dit is somtijds moeilijk wanneer vroegere studies of overig werk van de betrokken dichter ons reeds een duidelijk beeld hebben ingeprent. Novalis, bijvoorbeeld, is een zo bepaalde verschijning, dat zinnen als: ‘Hij bleef eeuwig knaap, onaantastbaar voor het leven; onvervreemdbare vazal des doods’ bijna als mystificaties aandoen. Voor mij is het geheimzinnig dichterleven van Novalis geen legende maar een door zijn werk gestaafde realiteit, - en daarom was het mij onaangenaam, het toch weer als een legende gesuggereerd te vinden. Marsmans methode, als ik het zo noemen mag, is echter om dezelfde reden waarom ze tegenover historische figuren zozeer tekort schiet, eenvoudig voortreffelijk als het om contemporaine poëzie gaat. Hier immers mag hij zich volkomen gerechtvaardigd achten een intuïtieve gissing te geven van de dichter als scheppende kern; - hier hebben we meer aan een desnoods abstracte of vergrote kritische projectie van een figuur, die zich immers in concreto nog niet ten voeten uit en in juiste afmetingen laat bepalen. Apollinaire, Cocteau, Verhaeren, zie hier ‘kolfjes naar zijn hand’ en als hij zich daar even goed van gekweten had als thans van Rilke en Trakl, twee kleine meesterstukjes van esthetische appreciatie, dan zou hij er toe hebben bijgedragen dat zijn lezer

[p. 504]

een besliste houding aannam tegenover verschijnselen van algemeen letterkundig belang, hetgeen meer waard is dan een fantasie omtrent dingen die allang vast staan.

Het zou mij niet verwonderen, als Marsman wegens zijn studies over Marnix Gijsen en Van Schagen en over het onvolprezen sombere sonnet ‘El Desdichado’ van Gérard de Nerval zijn bundel ‘De anatomische les’ had gedoopt. Hierin is inderdaad iets ontleedkundigs, hierin wordt de creatieve gesteldheid die tot deze verzen in de dichter moet aangedreven hebben, iets dus van volkomen psychische aard, blootgelegd als ware het een lichamelijk te volgen zenuwproces. Ik voor mij echter voel meer voor Marsmans proza naarmate hij zich meer aan zijn roekeloze geestdrift toevertrouwt en minder naar het onderwerp waarvan hij uitging omziet. Bijvoorbeeld in zijn bladzijden over Charlie Chaplin, die hij ‘de volmaakt synthetische drager van de moderne geest’ acht.

‘Zaagt gij hem staan’, - roept hij uit, - ‘bij dien mageren grenspaal tusschen Mexico en United States? Stond iemand eenzamer, droever, berooider, verder verlaten van God en menschen dan hij? Maar hoe volkomen beheerscht hij dit!: nauwelijks siddert even zijn ooglid, nauwelijks vertrekt hij een spier van zijn mond.’

In een soort overgangstoestand, tussen het ontleedkundig dikwijls pijnlijk-rake en het fantastisch-intuïtieve, zijn de twee opstellen geschreven, over Rilke en Trakl, waarvoor ik dit boek nog vaak opnemen zal - ‘Als God en Angelus Silesius elkander ontmoeten (al doen ze dat daaglijks), heeft hun nadering licht-jaren geduurd, en zijn ze door eindlooze ruimten op elkander gestort. In de meest innige vertrouwdheid leeft en vecht het gevaar, de kans op een onherstelbare breuk; hun aantrekking worstelt, hun samenhang strijdt. Het is een verbond op leven en dood. - Rilke en God gaan anders met elkaar om: ze ontmoeten elkaar, nu en dan (nog al vaak) op den hoek van de straat (ze zijn goede buren), ze loopen een gracht of wat samen om, ze zeggen elkaar goeden nacht.’ - En even later over het Stunden-

[p. 505]

buch: ‘Dit boek draagt den druk van veel overbewustheid, van vermoeidheid, van overbeschaving. De voorgewende haat aan cultuur doet zonderling-onwaarschijnlijk aan; de vraag naar eenvoud bezwijmt. - Zelfs zijn raffinement is doorzichtig geworden (zeurig herhaald), en boeit u niet meer. De sluipende trucs, de scherpe trucs en bedriegelijkheid verrassen niet meer, worden bot. God, die stijgende groeikracht heet (het stijgende groeien is het Leitmotiv van dit werk) werd een doodelijk-slepende ziekte hier, een verveeld en vervelend refrein -’

Meer een impressie dan zulk een kritische analyse is het mooiste stukje in het boek over Trakl, de jonge Oostenrijkse dichter, die in de oorlogsjaren tengevolge van geestelijke en lichamelijke uitputting een einde aan zijn leven maakte. Het is inderdaad niet meer dan een stemming, maar een zeer bewuste en zeer suggestief meegedeelde stemming, waarin Marsman verhaalt hoe hij in de na-zomer op een eiland in de Oostzee, voor het eerst een toevallig daar aangetroffen dichtbundel van Trakl in handen kreeg. De gehele atmosfeer van het eiland helpt mede de kleur van Trakls verzen doordringend aan te voelen. - ‘Voor mijn gevoel’, schrijft hij -, ‘dat niet in de eerste plaats naar het muzikale neigt, naar ik meen - verschijnt, indien er een enkele maal sprake is van het in elkaar overgaan der kleur- en klankwaarden, doordat één dezer nauwverwante gebieden het andere dwingend in zich opneemt, eerder de klank als kleur dan dat de omgekeerde verschuiving zich in mij voltrekt: zoo gevoel ik ook in het werk van Trakl, waarin muziek en kleur innig verweven zijn - een atmosferisch samengaan, een bloedverwantschap zonder weerga - de kleur als het zacht-overheerschende. Doch wellicht moet ik, in dezen bizonderlijk, mijn persoonlijke geaardheid, die wat een ander klank schijnt, lezend misschien in kleur heeft omgezet, voor deze reactie aansprakelijk maken, en erkentelijk zijn: zij verschaft mij immers de mogelijkheid de atmosfeer van dit werk, in een kleurenbeschrijving bij benadering aan te geven, op een wijze, die bij mijn domineerende kleurgevoeligheid, nauwelijks overdrachtelijk mag heeten.’ -

[p. 506]

Het vraagstuk, in de laatste tijd meermalen ter sprake gebracht, of het schadelijk is voor een jong kunstenaar zich aan kritische studie te wijden, laat ik hier onbesproken. Opstellen als dat van Marsman over Trakl zijn bijna ‘poèmes en prose’ en zo doordrenkt van persoonlijk gevoelsleven, dat het voor een dichter niet anders dan heilzaam kan zijn daar een uitdrukkingsvorm voor te vinden.