Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

J.W.F. Werumeus Buning
‘Dood en leven’

Wanneer gij belang stelt in poëzie, en, ja zeker, ook wanneer gij tot die enorme groep onwelwillende fijnproevers behoort die zeggen ‘o, ik houd veel van poëzie, maar niet van die vreemde moderne waar ik nooit een snars van begrijp’ - neem dan onmiddellijk een briefkaartje en bestel dit bundeltje van Werumeus Buning. Gij zult verzen lezen waarvan de inhoud, om die prachtige spreekwijze te gebruiken, ‘zo oud is als de weg’ -, gij zult een stem horen zo Hollands als Vondel in zijn eenvoudiger werk, ja, een stem, om nu even precieser en met een anachronistische vrijheid u een denkbeeld te geven van de klank, de toonaard, de harmonie dezer oeroude verzen, - een stem van vóór Vondel, een stem met een archaïscher klank dan Vondel; - de stem, laat ik maar vervolgen, van de grote onbekende dichter die ongeveer in 1568 moet geleefd hebben, die de wrede rampen en de grote beroeringen zag, die in zijn dof hart de langzame schreiende geestdrift voelde zwellen als hij aan de Prins en de schepen der Geuzen dacht, die meeleefde met de verslagenheid van een volk, een verslagenheid die neerslachtig zou geweest zijn als niet de weerbarstigheid van de opstand een gezamenlijke hardnekkige moed had gewekt; - een dichter die bijvoorbeeld in die dagen in Den Briel woonde waar eenmaal Maerlant koster was, die in de stille straatjes van dat oude vermaarde stadje rondliep, mistroostig van verbeten woede om Eg-

[p. 484]

mont en Hoorne, terugslenterend naar zijn eenzame kamer om met de verzen van Hadewijch en Bertken en met het proza van Ruusbroec zich voor te bereiden tot een verheven vlucht van de geest die in die tijd gemeenlijk haar uitdrukkingsstof vond in psalmvertalingen; - een dichter die van ontroering vloekte toen hij de Prinsenvlag op de toren zag wapperen en die, toen hij 's avonds een paar matrozen van Lumey was tegengekomen en had uitgenodigd in de eerste de beste herberg zijn gast te zijn, die toen zeker wist dat zijn ‘geestelijke vlucht’ geen zin meer had, dat God de wereld gered had en zo vervuld van zijn aanwezigheid, dat het niet anders was dan het hoogste geluk in dit lichaam en in deze tijd te leven - zulk een dichter moet in die dagen geleefd hebben, of het Wilhelmus was nooit geschreven, en al kunnen al de Te Winkels en Kalffen hem niet vinden, men moest hen uitlachen en ducdalven tot ze hem gevonden hebben. Wat heeft het voor nut twijfelzuchtige historie te schrijven? Als de geschiedenis niet beter is dan onze tijd is ze niets dan damp. Geen mens denkt aan gisteren terug, als gisteren minder is dan de dag van vandaag.

Zulk een dichter is Werumeus Buning, en als gij het bovenstaande au sérieux genomen hebt, zoals het bedoeld is, als ik u heb kunnen suggereren wat er in een hart kan zijn gebeurd tussen 1568 en 1572, dan behoef ik slechts te zeggen: lees zijn eerste bundel ‘In memoriam’, lees daarna dit ‘Dood en leven’, enkele jaren later verschenen, en ge voelt daarin een geestesbeweging uitgedrukt, een verandering, een uitkomst, een diepe omkeer, een wedergeboorte van wat eenmaal visioen was tot lichaam, tot werkelijkheid, een tastbaar worden van Gods zaligheid op aarde, die overeenkomstig is aan de ramp en redding van de zo juist omlijnde historische figuur, die de historie vergeten heeft maar alleen om hem aan de verbeelding van ons nationaal bewustzijn vrijer over te laten, en die ik tot mijn dood Marnix zal blijven noemen, zoals Shakespeare Shakespeare heet ook al hebben tien Bacons zijn boeken geschreven. Maar wij zullen er ditmaal wel voor zorgen dat hij niet vergeten

[p. 485]

wordt, zoals driehonderdvijftig jaar geleden. Hij zelf zou niets liever willen. Hij is schuw en teder en heeft het medegevoel nodig van een geheel volk om zich in zijn breedste spanningen bewust te worden. Als wij oorlog gehad hadden, geen dichter zou aan zijn volk groter poëzie gegeven hebben in die dagen. Als er weer een Frederik Hendrik in ons land was, hij zou Huygens' ‘Scheepspraet’ en Hoofts ‘Beleg van Den Bosch’ schrijven.

Maar wij leven in een tijd dat, laat ik hopen slechts naar het schijnt, er geen volk bestaat. Er bestaat een maatschappij en er bestaat een enkeling. Maar als diepste wortel in het bewustzijn van de enkeling bestaat nog het volk. Ja, als er nog stamgevoel bestaat, leeft het niet meer in zijn uitdrukking in de samenleving, de maatschappij, maar in ieder van ons apart, heftig, hartstochtelijk, verkropt, vergeten, onderdrukt. Maar het is de wortel. En als Buning zijn verzen schrijft, zijn verzen schrijft met zijn eenzaam enkelingenhart, of liever, als hij één van de tien verzen schrijft waarin hij de ervaringen van zijn enkelingen-hart laat doorbijten tot op de bodem, tot op de wortel, dan spreekt hij met de grote stem van dit stamgevoel, dan spreekt hij de taal van een volk. Dan spreekt hij het oude zware Hollands dat zo weinig woorden nodig heeft om in beweging te komen, zo donker in de keel en zo helder in het hart.

En het is daarom, dat hij alleen schrijft als hij tot in de diepste bewogenheid geraakt is. De dood van een geliefde, de dood van zijn vader, het uiterste aardse geluk van liefde, de vrede van de vriendschap.

Het is op het kerkhof en het is in ‘het kleine Paradijs’, dat ook Dante op de top van de louteringsberg plaatste, waar hij de gemeenzame ontroering en de allerlaatste vriendschap vindt en zijn lied de grote stem krijgt.

Gezegend zijn uw beider namen
nu gij uw leven hier te namen
naakt en tevreden legt te rusten
in veilige armen, waar de lusten

[p. 486]

 

verdwenen voor een dieper lust,

 

een vrede, aarzelend verschenen

 

uit deze rijkdom van vereenen

 

die grenzelooze vriendschap is.

 

Dat deze vriendschap is te vinden

 

en liefde geene schade lijdt...

Wij worden soms, in de lange loop van het leven, zij het ook telkenmale in andere omstandigheden, bij herhaling voor dezelfde diepte geplaatst, zoals wij soms in een onrustige nacht, telkens ontwakend en weer inslapend, herhaaldelijk dezelfde droom opnemen en voortdromen. En telkens als wij weer op zulk een punt van moeilijk leven zijn aangekomen, komen we, ofschoon we van natuur, van karakter niet veranderd zijn, ieder maal, dat wil zeggen op iedere leeftijd, tot een andere uitkomst.

Zoiets moet Buning gevoeld hebben, toen hij, na de dood, die oorzaak was van zijn eerste gedichten, weder bij een graf stond. En met dit gevoel, dat voortzetting vond in een peilloze herinnering, schreef hij dat prachtige lange gedicht dat ‘In memoriam patris’ heet.

Ik sta op witte bergen
in dezen strengen wind
waar in de verheven eenzaamheid
de ziel haar vriendschap vindt.
Wees gegroet, met gesloten oogen,
nu ik weer met u verblijf,
Gij, die dit leven beëindigd hebt
en gebroken dit ander lijf.

Maar ik laat het aan u over dit gedicht in zijn geheel te lezen, dat, als Van der Noot niet zulk een laf hart gehad had en de weg slechts ten halve ging, dat, als Marnix' overige verzen bekend waren, een traditie zou ophalen van een poëzie, die alleen in ons vaderland geschreven werd.