Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

J. Greshoff
‘Aardsch & hemelsch’, ‘Zeven gedichten’

Hoe kort geleden is het nog, dat ik hier in deze kolom het kleine bundeltje ‘De ceder’ van Jan Greshoff aankondigde? En sindsdien liet hij er al weer drie op volgen, ‘Vonken van het vuur’ en twee andere, waarvan de titels boven deze regelen staan.

Waar ik thans speciaal de aandacht op wil vestigen, is een bundeltje zeer bijzondere en merkwaardige poëzie: ‘Aardsch & hemelsch’. U moet dit opschrift vooral niet lezen met een bijklank van ‘hoog en laag’, ‘bitter en zalig’, of dergelijke tegenstellingen. De bedoeling van dit opschrift is juist, dat het aardse en het hemelse, door een firmateken & verbonden, gelijk ge ziet, zoiets als een maatschap vormen, een vereniging tot bevordering van het menselijk leven, tot bewerkstelliging van geluk en tevredenheid. Ondankbaar is de mens, die zijn kans laat glippen, die van een zo prachtige samenwerking, als tussen natuurlijke zinnelijkheid enerzijds en Goddelijke bestiering anderzijds, geen gebruik weet te maken, die onmachtig is zijn leven in te richten tot een aards paradijs; want zulk een mens is de hem be-

[p. 477]

wezen goedertierenheid niet waard, hij is een schuldenaar tegenover die overvloed, een wanbetaler, een slecht consument en verdient niet anders dan als pessimist failliet te gaan.

Hoe dampt de soep in de terrienen,
Hoe glanst de bruine schapenbout!
Laat ons met lach en dart'len kout
De weldaad van dit maal verdienen.

Er was in ‘De ceder’, er is nog in de ‘Zeven gedichten’, een teveel aan stroeve wijsgerigheid, die de lichtheid van dit epicurisme als verzet trachtte te motiveren; het leven werd er nog als een objectief proces beschouwd, een resultante van wetten, hoezeer weliswaar met een zekere ironie afgeweerd; er was een soort mathematische tragiek, die nogal onpersoonlijk aandeed - ‘Zeven gedichten’ is daardoor feitelijk een bundeltje zwakke poëzie, het zijn mislukte pogingen tot een blijmoedigheid op breder schaal dan het persoonlijke. Greshoffs inspiratie is daar nog vaak groter dan zijn dichterlijk vermogen, hij wil dan wijder zingen dan zijn stem sterk is. En al voelen we, dat in gedichten als ‘De vaders’ en ‘Een barok gebed’ de oorspronkelijke ontroering echt was, we bespeuren tevens, dat zijn stem zich zodanig moest opschroeven, dat zij van louter bezielde inspanning vals klinkt en hol. Inhoud en klankvolume zijn hier niet evenredig. Men heeft tijdens het lezen last van iets stoterigs, iets galmends, van slechte akoestiek - Et voilà pour eux.

Wat betreft ‘Aardsch & hemelsch’ echter, het is een verrukkelijk bundeltje. Het beste van ‘De ceder’, een bloeiende arcadische zangerigheid, het beste van de ‘Vonken van het vuur’, een lichtzinnige staccato-wijsheid in plastisch-afgekorte formuleringen, men vindt het in ‘Aardsch & hemelsch’ verenigd terug. Geen zweem invloed van anderen meer, geen Besnard, geen Pascal, geen Schopenhauer. Geen malaise meer in het universum, geen angst meer voor de leegte naast de sterren. De Grote Beer behoeft niet te kwispelstaarten om ons gerust te stel-

[p. 478]

len voor een kosmisch gevaar - ‘Er is geen zonde, er was geen zondeval!’ - Al die negaties zijn van vroeger. Een nasleep van twijfel is zelfs voorbij. Wat is er thans? Thans is er de maatschap ‘Aardsch & hemelsch’. Buiten alle levenswaarheden om, sterker dan alle abstracties, bestaat er een concreet geluksgevoel van permanente mogelijkheid. Er bestaat een handtastelijk bewijs, aandeelhouder te zijn van Aardsch & hemelsch. Niet langer om de woestijn niet te vrezen, neen, alleen om zichzelf te voelen leven, bloedwarm en welbehagelijk, steekt de struisvogel de kop nog iets dieper tussen de veren. - Ja, het is, hoe zei ik dat ook weer, het is een verrukkelijk bundeltje!

Jan, denk niet, dat ik met je wijze lichtzinnigheid de draak steek. Je hebt, langs een merkwaardige literaire slingerweg, langs imitaties, overdrijvingen en probeersels, eindelijk een eigen stem gevonden. Je hebt nu de vorm te pakken, die je ontroeringen tot echte poëzie omzet. Je hebt een gaaf geluid. Je spreekt tot me. Je tijd werd de dag van vandaag, je plaats werd een stoel aan tafel, je levensinzichten werden zo eenvoudig als de goede manieren tijdens een feestelijke stemming. Je heft het glas op en je spreekt. En omdat je goed spreekt, en verstaanbaar spreekt, en omdat je de woorden vlot kiest en precies zoals ze in je opkomen, wordt het vanzelf poëzie, gaat het vanzelf bewegen en rijmen. Iedereen heeft zich daar wel eens op betrapt. Maar lang niet iedereen blijft genoeg zichzelf en zijn woorden vertrouwen, om, wanneer het ernstiger gedeelte van de toast moet worden uitgesproken, ook dan nog de improvisatie te kunnen voortzetten. Velen zeggen dan ‘nu alle gekheid op een stokje’, - onderbreken het rijm en ritme, en steken in banaal proza, maar met zoveel mogelijk ontroerde stem, de serieuze rest van hun speech af, een heilwens of anderszins. - Geheel anders spreek jij, Jan. ‘Gekheid op een stokje’, zie hier wat voor jou juist voorwaarde is tot poëzie, en tot een poëzie, waar je de ernstigste dingen mede weet te suggereren. De enorme zeepaffiche van Bébé Cadum, een kermisdeuntje, de letters C. & A., van Brenninkmeyer, het is de dwaasheid die een beeld omto-

[p. 479]

vert tot een plotselinge voorstelling van geheel andere orde. Als het niet zo dwaas was, was het waardeloos. Al het potsierlijke wordt poëtisch, als de gewone betekenis ons opeens treft, als we het zien vervreemden van zijn veinzende luidruchtigheid en oppervlakkige ledigheid. - Zo heb je Bébé Cadum beschreven als een sfinx; zo heb je van - ‘wij gaan nog niet naar huis, nog lange niet, nog lange niet’ - een levensbeschouwing gemaakt; en je hebt ‘C. & A. is toch voordeliger’ uitgesproken als een uiterste berusting in dit bestaan, een berusting, die men zich maar moet aanmeten zolang men te zwak is voor de geschenken van God en van de natuur.

Ja, het dwaze is misschien een vorm van pathetische eenvoud, het is misschien het dunste vernis, de doorzichtigste schaamte, waarin een rechtstreekse verstandhouding tussen mensen wordt voltrokken. Nooit zijn we zo duidelijk voor elkaar als met een knipoogje, een duwtje in de zij, of met het lachje waarmee de Auguren elkaar begrepen. Zouden wij zo direct en zonder omhulsel niet ernstig kunnen zijn? Gij hebt het bewezen.