Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

A.D. Keet
‘Gedigte’

‘Hulle sê, by wyse van 'n grap, dat die meeste gedigte oor die skoonheid van die lente geskrywe word in die winter. So kan ook beweer word, maar dan in alle erns, dat die vaderlandse digter dikwels pas die eintlike skoonheid van sy vaderland ontdek, as hy in die buiteland vertoef. So het dit b.v. met onse

[p. 412]

baanbreker, Jan Celliers, gegaan, terwyl hy in die Switserse gebergte sit. En so het die skrywer van hierdie bundel pas in Holland, waarheen hy getrek het om vir dokter te studeer, gedigte oor volk en vaderland begin skrywe.’ -

De gedichten, die Keet, volgens zijn voorrede, waarvan ik hier de aanvang overnam en die een onderschrift heeft ‘Op see, huistoe, Nov. 1919.’ -, de gedichten die Keet in zijn studententijd in Amsterdam schreef, ze werden daar uitgegeven en bereikten nu reeds een vierde druk. ‘Op grond hiervan kan ons die hoop uitspreek, dat die Afrikaanse literatuur gaandeweg net so sy weg naar die harte van die hollandse lesers sal vind, as die vlaamse literatuur gedoen het’, - zegt de uitgever in een voorrede voor de tweede druk, die hier nogmaals is overgenomen.

Het merkwaardige van deze literaturen, die voor ons Hollandse lezers niet taal- maar dialect-kunst zijn, heeft Verwey zo goed begrepen, toen hij in zijn studie over ‘De poëzie van Zuid-Afrika’ schreef, dat zij niet uit een schrijftaal maar uit een spreektaal voortkwamen. Deze poëzie, zegt Verwey, is een bloem van spraak, zoals zij in zijn meest bewogen dagen, uit het hart en op de lippen van een dichter ontloken is.

Wat, vooral voor lyriek, de grotere ‘charme’ is niet in een schrijf- maar in een spreektaal zich uit te drukken, zal ieder duidelijk zijn. De gehele poëzie bij ons vóór '80 en ga als ge enkele gedichten van Luyken en Poot overslaat maar gerust terug tot en met de alexandrijnen van Vondel, was geschreven in schrijftaal, in declamatie-taal als ge wilt, maar nimmer in spreektaal, zoals enkele van Vondels kleinere gedichten, van Huygens, maar vooral van Breero. De dichter placht zijn stem iets te verhogen, te doen zwellen, hij voelde zich iemand die tot een menigte sprak en niet slechts voor zichzelf een gevoel in woord bracht. En zie hier, waarom, toen de mannen van '80 begonnen te schrijven, zij zo de nadruk legden op de persoonlijke emotie. Hunleus had kunnen luiden: schrijf in de spreektaal; en misschien was dit hun leus ook wel, taalkundig bezien, al formuleerden zij het van een dichterlijk standpunt uit als: schrijf in de emotie-taal.

[p. 413]

De Afrikaanse poëzie die in het werk van Celliers, Leipoldt en enige anderen prachtige dingen heeft voortgebracht, is een argument geworden in de taalstrijd. Iedere poëzie is dat, maar niet in de eerste plaats exterieur, zoals in Zuid-Afrika tegen het Engels, in Vlaanderen tegen het Frans. Iedere poëzie is het gevolg van een interieure taalstrijd, in het hart van de dichter, tussen een natuurlijke gevoelsonbewustheid en een overbewuste persoonlijkheid, twee elementen in hem, die in zijn taalvermogen elkaar ontmoeten en elkaar soms zo fel op leven en dood bestrijden dat ‘de mens moet doodgaan eer de kunst' naar leeft’. Poëzie is dan het resultaat van een overwinnende ‘sprong’.

In oorlogsjaren, in tijden van nationale depressie, zelfs in perioden van eigen persoonlijke hevige agitatie, kunnen grote dichterlijke voordelen zich voordoen, hoezeer de dichter als mens daar dan voor ‘betaalt’. De beide elementen, natuur en overbewustheid, ontmoeten elkander op een ander gebied dan het taalterrein, het gevolg is een persoonlijk besef van iets dat dieper en breder is dan het persoonlijke, b.v. het leed van een volk, en er ontstaat een poëzie, in een spreektaal die plotseling de taal van een volk is. Dit uit zich niet in een ‘Hymne op de Boer’, noch in een ‘Loflied op de Voortrekkers’, of dergelijke liederen, die bijna het tegengestelde zijn van wat ik bedoel. Want die kunnen wel een enthousiasme verwekken dieper dan de persoonlijkheid, maar alleen in mensen, die ze kunnen ‘navoelen’, - en zij komen zelden voort uit een persoonlijk besef daarvan. De gedichten, die ik bedoel zijn gedichten als ‘De ossewâ’ van Celliers, het ‘Zeepkissie’ van Leipoldt, gedichten die kleine dingen beschrijven, die plotseling volkssymbolen worden, zoals de spreektaal daar dan in volks-taal overgaat.

Keets poëzie bestaat voor een groot deel uit ‘Minneliedjes’. Hij zegt zelfs in zijn voorrede dat hij voornemens is een aparte bundel daarvan uit te geven. Het merkwaardige van minnepoëzie is, dat zij doorgaans een cultuurtaal-begin veronderstelt (Petrarca, Hooft). Zij verlegt het natuur-element in de dichter naar binnen, binnen in zijn eigen hart. In de persoon-

[p. 414]

lijkheid van de dichter wordt het oerbewuste element overheersend, en de eigenlijke ‘vijand’, de ‘weerstand’ wordt de taal. Zonder zeer grote taalbeheersing, is liefdespoëzie degeen die het eerst of flauw of gekunsteld wordt. Een verliefd hart voert bijna vanzelf zijn taal tot poëtische uitstorting op, maar slechts een dichter beheerst deze uitstorting binnen de taal.

Keets minnedichtjes zijn uiterst zwak. Hij zegt dat haar ogen blauw zijn, dat zij ver is, dat hij zonder haar ‘nie leef nie’. - Zijn enig werkelijk gedicht van liefde is niet als zodanig opgezet, het is een gedicht ‘By die vrouwemonument’. Zijn meisje kan hier trotser op zijn dan op de rijmpjes op haar ogen, enz. In 1914 komt in Zuid-Afrika de oproep om in de oorlog vóór Engeland mede te vechten. Maar het vrouwenmonument, herinnering aan de concentratie-kampen, spreekt nog tezeer een directe taal tot de harten der Boeren.

Sy kyk nog naar die Weste,

'n Traan rol oor haar wang.

Sy sien hoe hul die beste

Nou jaag, en skiet, en vang.

Terwijl die kinderkrete

Nog hardop roep om wraak,

En oor die land se breedte

Die wagwoord was: ontwaak!

Terwijl die dorre bene

Kon opstaan uit die graf

Van Vrijburg tot by Weenen

Begin die perde draf --

Dan komt de oproep: vechten voor Engeland, met de sluipende argumenten: de tijd heeft de haat genezen, de pijn is verdoofd. -

Maar goddank het ons leiers

Nie almal so gepraat.

[p. 415]

 

Daar was de Wet en Beyers,

 

Die toon dit met 'n daad

 

Dat ons nie gou vergeet nie

 

Die vrou wat só moes ly,

 

En wie dit nog nie weet nie

 

Die hoor dit nou van my:

 

Die volk gaan nooit verlore

 

Wat sulke vroue eer,

 

Hy sal vandag of more

 

Sy land se lot beheer.