Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Richard Strauss - Hugo von Hofmannsthal
‘Briefwechsel’

De zoon van de componist Richard Strauss heeft de correspondentie tussen zijn vader en de dichter Hugo von Hofmannsthal gepubliceerd. De muziekgeschiedenis en de literatuur danken aan deze merkwaardige samenwerking: Elektra, Der Rosenkavalier, Der Bürger als Edelmann, een vrije bewerking van Molières Le Bourgeois Gentilhomme, met het alleraardigste oorspronkelijke tussenspel ‘Ariadne auf Naxos’, Die Frau ohne

[p. 408]

Schatten, een ballet voor Nyinsky ‘Josef en Potifars vrouw’, dat door de Russen onder Diaghilew werd uitgevoerd.

Het merkwaardige van deze samenwerking berust vooral bij de dichter. In jaren en jaren was het niet voorgekomen, dat een werkelijk belangrijke figuur zich met het schrijven van libretto's had bezig gehouden. Van de samenwerking tussen Mozart en Da Ponte en Schikaneder is weinig bekend en Mozarts persoonlijke hulp bij de tekst moet wel groot geweest zijn; Wagner vervaardigde zelf zijn gedichten, holle woordgeulen die voor ieder leeg zijn die daarin niet reeds lezende de muziek hoort stromen; Scribe is geheel achter Meyerbeer en Auber schuilgegaan; overigens schijnen componisten voorkeur te hebben gehad voor prullen van librettisten, wier werk ze maken en breken konden. Een schijnbare uitzondering slechts zijn Debussy met Maeterlincks ‘Pelléas en Mélisande’, en Moussorgsky met Poesjkins ‘Boris Godunow’: hier vonden de componisten de tekst kant en klaar in de literatuur gereed liggen, maakten enige wijzigingen, maar van eigenlijke samenwerking was geen sprake.

Toch is het vreemd dat het voorbeeld van Strauss en Hofmannsthal zo uniek gebleven is. Ogenschijnlijk, zou men zeggen, staan muziek en poëzie dichter bij elkaar dan ooit. De muziek, sedert Schumann, met een zekere dramatische inslag langzamerhand tot besliste z.g. ‘programma’-muziek uitgegroeid, vertoont een zucht tot gedachte-inhoud, tot ‘literaire bedoelingen’, die oppervlakkig gezien in strijd is met haar eigen abstracte wereld, met haar mathematiek, waar Bach van uitging en waar Beethoven toe terugkeerde. De poëzie, van haar kant, ging sinds de symbolisten steeds sterker haar metrum verleggen naar een muzikaal accent (‘de la musique avant toute chose’), en overigens zo uiteenlopende dichters als Claudel in Frankrijk, Yeats in Ierland en Leopold bij ons, schreven eerder wat men muzikale perioden kan noemen dan syntactische volzinnen.

Wat in de correspondentie tussen Hofmannsthal en Strauss treft, is, bij een bijzonder versterkte toon van vriendschappelij-

[p. 409]

ke omgangsvormen, een gemis van persoonlijke verstandhouding. Het is het werk dat hen samenbracht, maar de ontmoeting, lijkt mij althans, bleef uiterst zakelijk. Hofmannsthal die, als jongen van achttien, de mooiste gedichten geschreven had die in het Duits sinds Hölderlin geschreven waren, had een uitweg, een culturele uitweg, gevonden voor de sensitieve spanningen die iemand als Rimbaud tot een avonturiersleven dreven. Oneindig intellectueler, oneindig meer vermoeid ‘lettré’ dan deze, maar bovendien niet in staat tot een uiterste spankracht van geluksextase en het ‘mystische’ in Rimbaud, heeft hij een pessimisme, dat meer uit een depressie der instincten dan uit een wereldbeschouwing voortkwam, verfijnd tot het ‘trop naïf’ van een fin-de-siècle barok, dat voor hem meer opzettelijke kunstvorm was dan, zoals bij Oscar Wilde bijvoorbeeld, opzettelijke levenshouding. Waarschijnlijk heeft hij via Grillparzer dit aan Calderon te danken, de Spaanse toneelschrijver uit de tijd der Barok, van wie hij enige grote stukken voor de moderne tijd omwerkte. Het resultaat, wat oorspronkelijke arbeid betreft, was voorlopig kleine lyrische drama's (‘Der Tor und der Tod’, ‘Das Bergwerk zu Falun’, enz.) waarin de persoonlijke instinctieve depressie, zal ik maar zeggen, zich in de weinige gestalten die in de stukken optreden verheldert, terwijl tussen hen, als een nevel tussen heuveltoppen, een sfeer van nadenkende neerslachtigheid, van ‘Tiefsinn’, blijft hangen. Wat Hofmannsthal nu met zijn grotere toneelstukken voor had, was de verheldering ook van deze sfeer. Wat de gestalten betreft, hij zocht naar zo eenvoudig mogelijke personificaties van in hun omtrek gesuggereerde elementaire problemen. ‘Jedermann’, de bewerking van ‘ Elckerlijck’, is het eerste grote stuk. Wat de intriges betreft, hij richtte zich naar het blijspel, van Beaumarchais in de eerste plaats, de onvergelijkelijke Figaro, de Barbier van Sevilla.

Juist op dit punt van zijn ontwikkeling kwam hij Strauss tegen, wiens ‘Don Quichotte’, wiens humoreske ‘Tijl Uilenspiegel’ vooral, hem moeten hebben aangetrokken. Zij ontmoetten elkaar in een kleinste gemene veelvoud van ‘geestig-

[p. 410]

heid’. Het voornemen een opera ‘Semiramis’ te maken wordt opgegeven, omdat Strauss zijn plannen te heerszuchtig opdringt. Hun beider meesterwerk gedurende de tien jaar gemeenschappelijke arbeid wordt ‘Der Rosenkavalier’ en het tussenspel ‘Ariadne auf Naxos’. Toen reeds was Hofmannsthal weer enigszins vermoeid van het luchthartige, en in Molière, die hij tevoren als een overgang van de Italiaanse ‘commedia del arte’ naar Beaumarchais gezien had, ging hij andere elementen bespeuren: de persoonlijke karakteruitbeelding, als een samentrekking van gestalte en sfeer in één menselijke omtrek. Nog werkt hij, met een zekere wanhoop, door aan ‘Die Frau ohne Schatten’, waar hij al jaren mee rondliep. Maar het stuk, eerst na de oorlog in een geheel veranderd Duitsland ten tonele gebracht, werd geen succes, evenals ook de bewerking van ‘Le bourgeois Gentilhomme’ mislukt was. Zijn grote komedie uit deze tijd is ‘Der Schwierige’, een geknipte rol voor Verkade, die deze zich haasten moest eens in Amsterdam te brengen.

Zie hier, in overzicht, Hofmannsthals levensloop. Hij werd, vlak na de oorlog, de leidende figuur van de Festspiele te Salzburg. - Strauss is, bij deze ontwikkeling vergeleken, enigszins achtergebleven. Hij heeft veel moeten afstaan aan Mahler, aan Debussy, aan Schönberg zelfs, en is, zien wij thans, eerder een figuur die met Gerhart Hauptmann dan met Hofmannsthal zou harmoniëren. Hofmannsthal was als librettist oneindig sterker dan hij als opera-componist, maar daarentegen veel bewegelijker, zoekender. Strauss had aanvankelijk een libretto meer à la Wagner willen hebben (nacht, oerwoud, onweer), naderhand, als hij in het humoreske met ‘Der Rosenkavalier’ succes heeft, vraagt hij naar een stuk met meer psychologische verdieping, met meer geestigheid naar het sentimentele, en noemt als genre ‘Liebelei’ van Arthur Schnitzler. Dat nooit, roept Hofmannsthal, enigszins inwendig gekwetst vanwege de koelheid waarmee Strauss de tekst voor ‘Ariadne’ ontving. Van dit moment af gaan de wegen uiteen, en ‘Die Frau ohne Schatten’, waartoe Hofmannsthal Strauss eigenlijk dwingen moest, evenals reeds

[p. 411]

tot het Jozef-ballet, is uit een van beide zijden enigszins geforceerde toenadering, uit oprechte waardering, die zonder persoonlijke reactie bleef, ontstaan.

Behalve uit muziek-historisch oogpunt, hoe de teksten ontstonden, Strauss' medewerking in de enscènering, Strauss' raadgevingen en voorstellen tot wijziging of omwerking van passages, waarvan Hofmannsthal doorgaans gewillig en dankbaar gebruik maakt, biedt de briefwisseling weinig belangrijks. Beide mannen houden het hart gesloten voor elkaar. Na 400 bladzijden correspondentie, een gezamenlijke reis naar Rome, talloze ontmoetingen, zegt Hofmannsthal: ‘Ik ben een veel vreemder mens dan u vermoedt, u kent mij maar weinig, slechts mijn oppervlakte. Wat mij beheerst ligt elders dan u zien kunt. - Uw wilskrachtige persoonlijkheid, en vooral, de geestelijke persoonlijkheid die ik mij uit uw muziek zelf samenstel, hebben mijn waarachtige vriendschap; meer kan ik niet zeggen, meer kan ik niet geven.’

Er is een prachtige bladzijde, waarin Hofmannsthal de ‘kuisheid’ van Jozef tegenover Potifars vrouw aan Strauss uitlegt, die daarin niet anders dan een bangelijke burgerlijkheid gezien had; er is een scherp-geformuleerde kritiek op Molière; men leest zelden zulke fantasieën over Ariadne, Bacchus, Semiramis, als hier; maar er is een rijstebrijberg van nietszeggende rommel daaromheen en men moet wel heel gulzig zijn, als men tot de weinige koekjes wil dooreten.