Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Jacques Rivière et Paul Claudel
‘Correspondance 1907-1914’

Het zal niet veel Hollandse schrijvers overkomen, wat Paul Claudel in februari 1907 overkomen is: met de post een brief te ontvangen, een hartstochtelijk en hoogdravend stuk proza, waarin een geheel onbekend jongmens, die, naar hijzelf schrijft, ‘twin

[p. 404]

tig jaar is zoals iedereen tegenwoordig’, zich tot je richt met de wens, neen, met de eis, zijn biechtvader te zijn, zijn geestelijke nood aan te horen en per omgaande een geneesmiddel te sturen. Frederik van Eeden kreeg misschien ook zulke brieven? En Dirk Coster? -

Claudel, toen hem dit overkwam, zat in China, had niet veel te doen dan wat administratief werk op een consulaat, en was juist begonnen aan zijn ‘Vijf grote oden’ en een Magnificat. Hij antwoordde het jongmens, in wiens brief hij de emotionele hartsuitstorting met de filosifische inhoud vergoelijkte, en zond hem, zeer theoretisch en fragmentarisch, enige brokstukken van juist onlangs tijdens Bijbel-lectuur en sacramentsaandacht zelf verkregen nieuwe zekerheden. Hij maakte zich van de gepijnigde ‘schreeuw’ van de jeugdige Rivière af, door het woord, dat hij schreeuwde au sérieux te nemen. Voor de zoveelste maal verkeerde iemand, die God gevonden had, in de mening dat hij een ander Hem kon doen zoeken. Voor de zoveelste maal bleken theologische formuleringen, die voor de ‘gelukkige vinder’, als ik mij zo mag uitdrukken, eenvoudige bewustwordingen van zijn geluk betekenden en een morele hygiëne aangaven om het leven in dienst van de Gevondene te disciplineren, voor een ander niet anders dan bitterheid en vergeefse vermeerdering van wetenschap omtrent de Niet-Gezochte.

Rivière van zijn kant, toen hij het antwoord van Claudel ontving, was daarmee volmaakt tevreden. Hem kon niet schelen wàt Claudel schreef, maar dàt Claudel schreef. Hij was met een Ars Poëtica of opmerkingen over China even gelukkig geweest, als met het ‘ga naar een priester en bid dagelijks een kwartier’ dat hem thans werd toegevoegd. Want waar hij aan leed, was een geheel andere ziekte dan metafysische hunkering; het was een jongehonden-ziekte die Barrès heel wat beter begrepen zou hebben dan Claudel. Dus antwoordde hij weer aan Claudel, weidde uit over de vraagstukken door deze gesteld, richtte zijn blanke geest en zijn onbeschreven gemoed naar deze zaken, die hem in de grond niet meer dan een ernstig spel waren, een spel

[p. 405]

waarvan hij gaarne de regels wilde leren kennen, en de correspondentie ontstond, die thans in boekvorm uitgegeven werd. Spoedig na de aanvang der briefwisseling echter is Rivière verloofd geraakt, met de zuster van zijn enige vriend, de schrijver Alain Fournier, - hij begint studies te publiceren, hij kiest een literaire loopbaan, en de correspondentie, die voor ons ligt, verloopt in religieus-letterkundige opmerkingen over de grote studie die Rivière aan het werk van Claudel gewijd heeft (en waardoor Claudel eigenlijk eerst in Frankrijk beroemd en gelezen werd), over Rimbaud, Baudelaire, Engelse poëzie, elkaars recente publikaties, etc., in één woord, in een briefwisseling, zoals die overal tussen grote schrijvers bestaan heeft en die altijd voor ingewijden en lettré's van bijzonder belang is. Men vindt hier wat Claudel over Renan en Taine denkt, over Coventry Patmore, die hij uitermate (mijns inziens terecht) bewondert, over Chesterton, van wie hij fragmenten met eerbied vertaalde.

Rivière zelf (krijg ik de indruk), nadat hij zijn groot opstel over Claudel gepubliceerd heeft, trekt zich meer en meer van Claudel terug; loopt over naar, of liever, komt onder de invloed van André Gide en, voor zover hij een religieuze gids nog altijd van node heeft, verlaat zich meer op de intimiteit van zijn gelukkig gezinsleven, op zijn vrouw, op de zachtmoedigheid van godsdienstig ‘zoeken’, zoveel weldadiger voor zijn gemoed dan de misschien wat barbaarse hevigheid van Claudels absolutisme en orthodoxe uitbundigheid.

De correspondentie met Claudel is wanneer de oorlog uitbreekt reeds gestaakt. Het is echter aantrekkelijk Rivières gedrag nog even te vervolgen. In het begin van de oorlog wordt hij krijgsgevangene gemaakt en leeft drie jaar in de grootste eenzaamheid en verstoken van alle geestelijk contact in een Duits stadje. Hier schrijft hij zijn psychologische roman ‘Aimée’; hier begint weer zijn inwendige strijd tegen wat hij de ‘werkelijkheid van het niets’ noemde. Hij komt na de oorlog als een bekeerling in Frankrijk terug en heeft ‘A la trace de Dieu’ geschreven. Maar terstond weer, in de schoot der huiselijkheid te-

[p. 406]

rug, ziet hij de dood zich ontdoen van zijn prikkel en de hel van haar verdoemenis. Hij wordt een bijzonder bekwaam en ijverig essayist, secretaris der redactie van de ‘Nouvelle revue française’, het beste letterkundige tijdschrift van de wereld; hij wordt een der middelpunten van het bedrijvig literair Parijs. - Hij stierf, nu precies een jaar geleden, een jonge man van 39, een vereerd voorbeeld voor zijn vriendenkring, iemand die een ingetogen hart had en bij de warmte daarvan leefde. Hij had de gave helder te kunnen zijn en innig tevens, er was iets in de kuise klassiek van zijn schrijftrant dat aan ‘empire’ deed denken, aan de beeldhouwer Canova bijvoorbeeld, van wie ik zoveel houd, aan Maurice de Guérin, aan de schilder Ingres, wie hij een opmerkelijk opstel gewijd heeft. Hij vermeed romantiek om de troebele zinnelijkheid en realisme om de achterliggende geestelijke hardheid van houding. Hij heeft zich tot de indifferentie van Gide meer aangetrokken gevoeld dan tot het dilettantisme van Gourmont, want hij verachtte elk epicurisme als een ‘toegeven’.

Om tot de correspondentie met Claudel terug te keren, geen der beide schrijvers vertoont zich daar in zijn volle kracht. Claudels brieven zijn lang niet vrij van vroom-zachte banaliteiten, van kapelaans-vermaningen, van pedantisme en oneenvoudigheid. Zoals wanneer hij schrijft: ‘Ga heen en kniel neer voor het prachtige Madonna-beeld in de Notre Dame. Daar is het dat ook ik me bekeerd heb. Groet Haar van mij.’ - Ook voelt men in Claudel, dat hij te zeer Rivière een talentrijk jong schrijver achtte, om hem om een kwestie van ketterij van zich af te stoten. Een discipel te vinden is een grote temptatie.

Wat Rivière betreft, waaraan hij in 1907 zelf leed, hetgeen men tussen de regels van zijn brieven uit die tijd door leest, hetgeen hij naderhand, in 1924, in een gepubliceerde correspondentie met Antonin Artaud, zo voortreffelijk als een ‘nouveau mal du siècle’ formuleerde, - het was niet minder dan de verschrikkelijke groeipijn die wij allen omstreeks ons twintigste jaar gevoelen. Ieder tijdperk ondergaat dit ellendige leed weder anders in het bewustzijn van zijn jongste schrijvers. Breero was

[p. 407]

een drager daarvan, en De Musset, en Hofmannsthal, en Dowson. Bij Rivière, meen ik, was het tamelijk zuiver bewust maar niet in bijzonder sterke mate aanwezig. Lectuur van Renan, van Mithouard, van Charles-Louis Philippe zal er toe hebben bijgedragen. De merkwaardige vorm, waarin het zich in zijn tijd, en eigenlijk nog tot op heden voordoet, is de ‘overdrijvende bekentenis’, van eigen minderwaardigheid, van zwakte, de zucht zichzelf eerlijk te slopen, en op die eerlijkheid nog als een laatste heldhaftigheid trots te zijn.

Het mooiste gedeelte van het boek - en het best geschrevene - is noch van Claudel noch van Rivière; het is de inleiding tot de correspondentie door mevrouw Rivière-Fournier. Zij spreekt met een stem nog boordevol van het ontroerd geluk waaraan zo plotseling een eind kwam, maar dat voor haar nooit zal ophouden. Ik dacht onwillekeurig terug aan Rivières meesterwerk: zijn levensbeschrijvende inleiding tot het nagelaten werk van Alain Fournier, zijn zwager. Deze vrouw, en, om haar heen, de beide vrienden, haar broer en haar man, zij schiepen om elkander een sfeer van innige gevoelsveredeling, een tedere muziek van elkander goed kennen, verwant zijn en liefhebben. De geringste dingen van het leven werden er zingende van, en ik denk aan schilderijen van Millet, aan passages uit Péguy, aan het warme landschap van Frankrijk.