Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Dante en de Engelsen
Michele Renzulli: ‘Dante nella letteratura inglese’

Dit boek van Dr. Michele Renzulli, een Italiaan verbonden aan de Universiteit van Philadelphia, bestaande uit 150 bladzijden geschreven in de Italiaanse taal, handelende over Dantes directe en minder directe invloed op de Engelse letterkunde, zal in Holland waarschijnlijk weinig lezers vinden. En dit is toch jammer. Want er gaat van dit werk, met zijn proefschrift-uiterlijk en al zijn wat te spitsvondige belezenheid en zijn zucht om Engelse dichters te betrappen Dante vruchtbaar bewonderd te hebben, - er gaat een warmte van uit, door de liefde voor Italië, door de verering van haar grootste dichter, door de eerlijke waardering van Engelse poëzie, een warmte weliswaar voor onze smaak iets te enthousiast, te patriottisch, te pleitend voor een gewonnen zaak, maar met al het ‘brio’ van een man uit het land van Garibaldi, dat nog steeds de wereld eerder inpakt met zijn D'Annunzio's en Puccini's dan met zijn Croce's en Pirandello's.

Bij het eigenlijke onderwerp van het boek wordt dan ook te kort stilgestaan. Dantes geheimzinnige wereldmacht en de typische ontvankelijkheid daarvoor in Engeland, het wordt als een axioma niet aangetoond maar aangenomen. Waarom bijvoorbeeld had Dante zoveel minder invloed in Duitsland, waar eerst Schlegel en Schelling hem ‘verkondigden’, dan in Engeland, wiens eerste grote dichter, levend in de eeuw waarin Dante stierf, Chaucer, reeds onder zijn bekoring stond? Chaucers diplomatieke reis naar Italië is daar geen voldoende verklaring voor, en de Canterbury Tales die eerder uiterlijk aan de Decamerone dan aan de Commedia doen denken, hadden toch, toen zij uit de mengeling van Noormannen-Frans en Saksisch voor-

[p. 383]

goed een Engelse taal schiepen, méér dan wat vage reminiscenties aan Inferno en Purgatorio, waarmee Dante uit het Florentijns dialect een Italiaanse taal bevestigde. En Frankrijk? waarom bleef het zo koel tegen de Toscaner, dat het nog steeds geen behoorlijke vertaling bezit en dat de enige weerklank daar slechts vernomen werd in vrouwen: Christine de Pisan en Marguerite de Navarre in de late Middeleeuwen en Madame de Staël eerst veel later? De oorzaak zit dieper en is misschien te begrijpen uit de haat van Voltaire, die evenals tegen Homerus en Shakespeare tegen Dante pamfletten van haast persoonlijke rancune opstelde (Voltaire voelde zich steeds een achtergezet rivaal tegenover elk letterkundig genie, en de afmetingen van zijn karakteromtrek doen vermoeden dat hij dit ook werkelijk was. En dat is veel).

In Engeland echter, het land waar de dichters, Dryden vrees ik uitgezonderd, in hun karakter allen iets hebben van genereuze gentlemen en hun poëzie iets van de edelste lyrische vervoering, in Engeland was Dantes invloed zonder weerga. En niet slechts in figuren als Shelley en Rossetti, daartoe geestelijk of natuurlijk voorbeschikt, maar ook in reuzen als Milton en Browning, wier gedachtenwereld zo met die van Dante overeenkwam of aangezet werd. Het boek van Dr. Renzulli laat hen allen de revue passeren, van Chaucer tot Oscar Wilde en Yeats. Het verwondert ons zeer dichters als Donne, als Crashaw, als William Blake te missen, waarover ongetwijfeld in dit verband veel belangrijks op te merken ware geweest, hun namen worden zelfs nergens genoemd, en daarmee onthoudt Dr. Renzulli ons een der mooiste hoofdstukken van zijn boek, - maar een ernstiger tekortkoming is, dat wij van de wèl genoemden meer zien dàt zij aan Dante ontleenden, maar zelden hoe apart ieder hunner weer tegenover hem stond. Wordsworth, bijvoorbeeld, moet hem weer heel anders gelezen hebben dan Swinburne, en Wat Keats verrukte, en hem op een Schotse reis Cary's vertaling deed medenemen, moet iets anders geweest zijn dan het gevoel waarmee Byron op het graf te Ravenna in gebed neerzonk en

[p. 384]

waarmee Shelley uren-lang, in de Dom te Milaan, met het open boek op zijn knieën, achter het altaar bleef.

De grote fascinatie die van Dante uitgaat is onweerstaanbaar, en dat grote Engelse dichters geslachten en geslachten lang zich daar niet aan onttrokken hebben, - Dr. Renzulli heeft het met veel letterkundig inzicht en met de vinger telkens bij de woorden voortreffelijk aangeduid, maar er is een schakel van verklaringen van het een zowel als van het ander, die helaas in zijn boek ontbreekt, al lezen we het telkens tussen de regels door. Iedere eeuw heeft iets anders uit de onuitputtelijke Commedia, uit de Vita nuova, opgedolven en daarmee kan een kenmerk van zulk een eeuw misschien aangeduid worden. ‘Wat zal Dantes invloed in de toekomst zijn?’ - was een interessanter laatste hoofdstuk van dit boek geweest dan ‘Dante in America’.

Merkwaardig is hoe onnaspeurlijk, in geen enkele regel of periode na te wijzen, Dantes invloed (of liever zijn afwezigheid van invloed) op Shakespeare bleef, die toch een groot deel zijner stukken in Italië laat spelen, in Romeo en Juliet een thema aanroerde dat hem nabij kwam en elders, in Macbeth, in Othello, enz. figuren zien laat, even demonisch bezeten als het volk van de Inferno. Een zelfde vreemde afwezigheid is ook in Goethe wel na te gaan, meen ik, en ik herinner me uit Eckermann, dat de kolos van Weimar de verskunst van Dante gul prijst en boven de zijne stelde, maar hem nahield geen lichttheorie ontworpen te hebben.

Dante echter, zou men kunnen zeggen, ontwierp een licht-praktijk en liet op wonderbaarlijke wijze ons gehele leven opnemen in de wetten van straalbreking daarvan. En hij verhief daarmede niet alleen het Toscaanse dialect tot een taal, maar het taalvermogen tot een direct werktuig van goddelijke ontroeringen, als de zuiverste functie in de mens, waarmede hij het bovenzintuigelijke benaderen en uitdrukken kan.

Ik ben Dr. Renzulli oprecht dankbaar, zelfs voor de letterkundige omweg, waarmede hij de werking daarvan op een zo

[p. 385]

wijd gebied als de Engelse poëzie heeft nagegaan. Iedere omweg tot Dante lijkt kort als we hem achter ons hebben.

Over de invloed van Dante in Nederland terloops sprekend, zegt Dr. Renzulli, dat in het land van Erasmus vooral de filosofische analyse van de Commedia beoefend wordt, en hij vermeldt ‘il capolavoro di Von Hamel “La Visione vivente di Dante”.’