Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Karel van de Woestijne
‘Zon in den rug’

Met deze bundel verkreeg Karel van de Woestijne de grote literatuur-prijs van de Belgische staat. Terecht. Er is nog steeds geen dichter in Vlaanderen die naast hem staan kan en ook, als we terug in de tijd zoeken, wie rijst er tot zijn hoogte dan de kleine pastoor uit Kortrijk?

De bundel ‘Zon in den rug’ bestaat uit drie lange verhalende gedichten in het genre van ‘Interludiën’. Het zijn parerga bij Van de Woestijnes Ilias-vertaling, kant-illustraties, barokke tekeningen van een hand die een bladzijde nog niet omslaat maar gevoelig wordt van de fantasieën waarmee het oog de gestalten die het gelezene opriep volgen blijft en er persoonlijke avonturen mede voortzet. Het is het minst populaire gedeelte uit Van de Woestijnes werk, misschien juist omdat het het midden houdt tussen zijn lyrische gedichten en zijn proza. Men mist er het onderpersoonlijke, het auto-psychisch experimentele van zijn zwaarbevrachte sensuele jamben, men mist er aan de andere kant de intellectuele onverschrokkenheid waarmede hij, als in ‘Janus met het dubbele voorhoofd’, gegevens uit de Oudheid, de Middeleeuwen en de Renaissance, gegevens die de mensen als zachtzinnige en ten hoogste zinrijke sprookjes aan hun kinderen overdroegen, heeft naverteld met een moderne symboliek van bloed en wellust, van trots en dood, enkel door deze gegevens met de persoonlijke ervaringen van een leven, dat zijn gewaarwordingen met uiterste gedachten-consequenties raffineert, te verlengen. Van de Woestijne, schijnt het, aanvaardt men slechts als hij onder of boven zichzelf uitschrijft; als hij in zijn verzen elementaire aandoeningen naar de navoelbaar-

[p. 376]

heid van een bewust sentiment opschroeft, of als hij in zijn proza metafysische visioenen in verschrikkelijke verhalen die wij van kindsbeen kennen, woelend en gistend nederdwingt. Zijn paarse, compacte, vleselijke taal is als een donker middenrif, een groot trommelvlies, dat door krachten uit een gebied ver buiten het bewustzijn, uit het geslacht of uit de hersens, wordt beroerd en aangeslagen. Hij heeft dit met de dichters uit de tijd van het symbolisme, waartoe hij behoort, gemeen, dat zijn voornaamste schepping, waarvan dan ook al de afzonderlijke werken afhankelijk en voortkomstig zijn, zijn instrument is, het aparte, geheel persoonlijk-gevormde taalspeeltuig, het materiële woord-beeld van zijn wezen. Hij is een van die dichters, die, als hun instrument niet zo sterk hun eigen schepping was, meer de indruk zouden maken van bespeelden dan van bespelers. Vandaar misschien dat hij de meeste bijval oogst, als hij zijn thema's niet zoekt, maar naar eigen trant modulerend, variaties schrijft op bekende thema's, de oude mythen en sprookjes, de tragische zin der aardse liefde, gegevens die wij allen kennen, maar die wij nimmer zo vernamen als in de vibraties van zijn taalvermogen. Hij neemt een gegeven zo oud als Genesis, hij bewerkt dit op de ultra-persoonlijkste wijze, en door een zekere tegenstrijdigheid van het algemeen-menselijke en het individuele, verneemt men een sonore tweestemmigheid, een zwevende zware harmonie, geboren uit contrasten, waarvan hij alleen het geheim bezit en waarmede hij zonder overdrijving tot de enkele grote dichters van Europa kan gerekend worden.

Maar de beide elementen: bekendheid van het thema en hartstochtelijke persoonlijkheid in de doorwerking, zijn gelijkelijk nodig.

Nu is misschien dit de reden waarom het genre ‘Interludiën’, waartoe ook ‘Zon in den rug’ behoort, zo weinig gehoor heeft gevonden: dat zij slechts het gemiddelde van Van de Woestijnes werkkracht vertonen. Hij is er te ‘vrij’ in, niet gekluisterd door thema noch door hartstocht. Het is een schijnbaar doelloos en speels aanslaan van het instrument, een willekeurig fan-

[p. 377]

taseren, een freewheelen als ik me zo uitdrukken mag, een huisvlijt van een groot man. Zeer sterk draagt het eerste verhaal in blank-verse, enkele momenten uit het leven van Helena, vóór de Trojaanse oorlog, hiervan het kenmerk. Welk een studieus uitbeelden, welk een beschrijvingskunst, welk een gespierde anatomie; - maar wij die misschien te dadelijk vergen dat elk werk zijn doel meedrage, verwonderen ons soms en vragen, waartoe? - Is het mogelijk Leda en de zwaan beter te geven dan:

Maar plots, de waetren stuiven. Wuivend gaat
en waaiërend de lucht zoeven aan haar,
open en toe, en zacht en krakend. En haar schrik,
die uit gesperde en gaauw-gesloten blik
in éens de heele wereld over-zag,
zwijmt in het zoetste lijden. Vleugel-slag
van hard-gewrichte wiek drukt aan haar borst
te beider zij. Ten monde ontwaakt een dorst,
Een snavel breekt haar tanden uit elkaêr,
zij is van deze zwane, zwoel en zwaar.

Het tweede verhaal beschrijft Herakles' maaltijd en braspartij bij de kentaur Pholos. Als preludium een prachtige beschrijving van Herakles die met het ever-zwijn op de schouders het paleis van Eurustheus binnendringt. Later, nors en aards, het hol van Pholos, het vuur aanleggen, het braden van de koe, de heimelijke roekeloze jubel in Herakles' borst als hij Pholos verleidt het vat van Bacchus open te maken, het onledigbare, waardoor het gehele dal der kentauren in wijn verdrinkt. De kentauren komen in opstand tegen hem, maar hij doodt zijn gastheer Pholos en drijft op zijn lijf over de wijnvloed naar de toppen der bergen en ontkomt.

Meesterlijk. Maar waarom spreken zijn verhalen ‘Blauwbaard’, ‘De vrouw van Kandaules’ enz., waar het thema al de fantasie aan de uitwerking overlaat, zoveel directer aan? Is Van

[p. 378]

de Woestijne een renaissancistisch architect die zijn constructie beter in zijn gevel dan in zijn ruimte uitdrukt? een costumier, die voor de onvergelijkelijke kleuren-gamma's van zijn borduursels nu ook eens zelf de snit der klederen ontwerpt, inplaats van die te ontlenen aan het gesuggereerde tijdperk?

Het mooiste gedicht uit ‘ Zon in den rug’ is het derde, tevens het laatste: ‘Penthesileia’. Het binnenrijden van de hulptroepen der Amazonen in het belegerde Troje, het gevecht tussen Achilleus en de koningin, de schim van Patrokles en Penthesileia's dood, en Achilleus die haar lijk op zijn schouder naar de graf-terp draagt. De gestalten zijn hier ‘ingetoomder’, soberder, dan in de twee andere verhalen, en inderdaad hebben ze iets van laag vaas-reliëf, van schaduwloze omtrek, van nauwelijks verhoogd zijn en iets van gelijkmatigheid en naar het oppervlak openbloeiende en heldere expressie, alsof men ze beziet met de ‘zon in den rug’.

Met welke zevenmijlslaarzen doorschrijdt Karel van de Woestijne telkens de afstand tussen Vergilius en Ary Prins. -