Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Jan van Nijlen
‘De lokstem’ en andere gedichten

Een ander Belgisch dichter, Jan van Nijlen, verzamelde zijn twee kleine bundeltjes die verleden jaar, in zeer beperkte oplaag, ‘to the happy few’, te Maastricht werden uitgereikt. Van Nijlen is in die tussentijd een beroemd man geworden: in december 1924 ontving hij, voornamelijk voor zijn bundel ‘Het aangezicht der aarde’, de driejaarlijkse literatuurprijs van de Belgische staat, en in dezelfde maand was een geheel nummer van een Nederlands tijdschrift ‘De witte mier’, waarin o.a. niemand minder dan Van de Woestijne medewerkte, aan de figuur en het werk van deze dichter gewijd. Men zag alom het portret van een verzadigd en rustig man, van middelbare leeftijd, een pijpje rokend. -

[p. 365]

Ik meen dat hij ambtenaar is, te Brussel. -

Het was ten onzent vooral Jan Greshoff die Van Nijlen naar voren bracht. Ik herinner terloops aan zijn alleraardigste ‘Ode aan Jan van Nijlen’ in het speciale ‘Witte mier’-nummer verschenen. In zijn ‘Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde’ geeft hij Van Nijlen een zeer in 't oog vallende plaats en karakteriseert diens poëzie als van ‘een diepe en bezonnen gevoeligheid, een lieve wijsheid, gewonnen uit zelfbeheersching’. - ‘Altijd weer het verlangen en altijd weer dat lieve besef, dat alles ijdel is en dat wij niets anders te doen hebben dan een kleine vreugde heel nabij tot op den droesem te genieten.’ -

Gedichten van ondeugende dwaasheid zijn gewoonlijk aantrekkelijker dan die van ‘lieve wijsheid’ (en dat zal Greshoff wel met mij eens zijn), maar dat het werk van Van Nijlen zo tam en onbeduidend zou zijn, als thans uit ‘De lokstem’ blijkt, had ik toch niet verwacht. Het ‘Verlangen’ van Bloem is een hartstochtelijke uitstortingsdrang, wijd als de wereld der mensen, vergeleken bij dit kabbelend neuriën, dit vervelend zeuren om een haardvuur en pantoffels. Foei, wat is het allemaal flauw en vlak, krachteloos van ritme, kleurloos van rijm en banaal van beelden! Er is ongetwijfeld iets fijns in, iets over-teders, maar voortgekomen uit niets dan de zwakte van een te voorzichtige retoriek. Een voorbeeld:

Als een die, weergekeerd van lange reis
Of ballingschap, de lieve streken nadert
Van 't land, waar hij, in avondlijke peis,
De droomen weervindt door zijn jeugd vergaderd,

En blij verneemt, in 't schemerend gebladert,
Van vogelzangen de bekende wijs,
Maar al de liefde die zijn hart dooradert
Bij het herdenken stollen voelt tot ijs;

[p. 366]

 

Zoo ken ik nu die scherpe, bitter-droeve

 

Herinnering van den verdoolden man

 

Die in één klank zijn jeugd hervinden kan,

 

 

 

Als huiswaarts gaand', hij luisterend blijft toeven,

 

En in den avond, op nabije hoeve,

 

't Geruisch verneemt van 't koren in de wan.

De laatste regel is de enige die wat vertelt en maakt bijna de melodieuze omhaal der terzinen goed. Maar wat betekenen die zachtzinnige kwatrijnen van murmelende gemeenplaatsen? - Ik hoop maar niet dat u evenals ik, bij het lezen van dit sonnet, aan het onvergelijkelijke ‘Heureux qui comme Ulysse...’ van Du Bellay gedacht heeft!

Van Nijlen heeft indertijd aan ‘De Beweging’ van Verwey meegewerkt. Hij is een typisch voorbeeld van een der ‘dei minores’ uit deze groep. Hij schrijft zijn beste regels als hij een enkele maal de stem van Bloem weet na te bootsen:

Nooit voelde ik zoo de ontroerende verwantschap
Die mij, o aarde, aan uwe schoonheid bindt:
Een weinig zon, wat wolken over 't landschap,
't Geruisch van dennen in den avondwind,
En in den nacht uw lieflijk ademhalen
In 't helder zingen van den nachtegaal.
Dit alles, meer dan verzen en verhalen,
Sprak tot mijn jeugd de lang-verwachte taal.
Sindsdien verklaarde zich het duister wonder:
O aarde, uit uwen schoot ben ik ontstaan,
Ik dank u alles en ik kan niet zonder
Uw lieve taal mijn eigen hart verstaan!

Enzovoort, behalve dan dat de toon, die wij in deze twaalf regels reeds voelen zakken, als een streek op een verslappende snaar, in het vervolg overslaat tot de ergste soort van retoriek.

[p. 367]

Het spijt me, maar ik vind in dit bundeltje niets dat de moeite van het lezen waard is. We vergeven aan Greshoff zijn propaganda voor Van Nijlen gemakkelijk, omdat hij ook voor de bekendheid van Albert Besnard zorg droeg. De Belgische staatsprijs was rechtmatiger toegekend aan Marnix Gijsen of Paul van Ostaijen.