Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

A. Roland Holst
‘De wilde kim’

Het is wonderlijk, wonderlijk, deze gedichten hier aan te kondigen. Reeds lang vóór zij verzameld werden om in boekvorm te verschijnen, kende ik ze, kende ik ze goed en ze stonden mij voor de geest, gedurende het ruime jaar dat ik in deze rubriek wekelijks poëzie-kronieken voor u schreef, als het zuivere element waar het werk van al de anderen aan te toetsen viel, als mijn eerste en laatste argument tegen anderer tekortkomingen, als een verzwegen bewijsstuk voor de geldigheid van sommige denkbeelden, die ik misschien slechts naar aanleiding hiervan de moed had op te werpen, als een proef op de beweringen ‘in

[p. 359]

petto’ gehouden, maar, en misschien vóór alles, als een ‘vaderland voor de ziel’, waar men meer bemint naar de mate men beter kent, waar de dingen geheimzinniger worden naarmate men meer met ze vertrouwd geraakt, terwijl onze bewondering telkens weer onze liefde verdiepte en overtrof, totdat deze nog maar als een uiterst aanvoelingsvermogen overbleef, dat met de intuïtieve kennis van haar voorwerp samenviel. Deze ‘intuïtieve kennis’ is ten slotte het enige orgaan, waarmee ik Roland Holsts gedichten nog begrijpen kan, zo raadselachtig dichtbij leef ik met ze. Vraag eens plotseling aan iemand waarom hij van Holland houdt, waarom het Wilhelmus mooi is, waarom de regen melancholiek stemt, en hij zal dezelfde moeilijkheid gevoelen als ik, nu ik over deze bundel moet schrijven. Hij kan zich niet indenken, dat het als algemeen veronderstelde een bewijs vraagt uit het persoonlijke, dat het vanzelfsprekende nog moet aangetoond worden. Ik kan mij niet verbeelden dat een ander die deze verzen las, er anders over zou denken dan ik. Wat men met deze verzen doen kan - hetgeen voor wat mij betreft niet mogelijk is met het werk van enig ander tijdgenoot, Leopold inbegrepen - is er mede leven, zoals Keats jaren ‘met Shakespeare’ leefde, en Boccaccio met Dante.

Bij de meeste dichters is het al veel, als zij hetgeen ze voelden ook weten mede te delen zodat wij met hen meevoelen, zoals men zegt. - Het is reeds méér, wanneer hun werk die zonderlinge apartheid bewaart, ook na lezing en jaren latere herlezing, dat men het besef houdt, hier voor een ding te staan dat men nooit geheel zal kennen, waarheen men altijd ontdekkingstochten kan ondernemen en dat in harde eenzelvigheid als het ware de stolling is van een uiterste zielstoestand, welks recht op apartheid hem dwingt te aanvaarden (Ik heb dit zeer sterk bij ‘Cheops’ van Leopold). - Maar het is nog oneindig meer, wanneer dit slechts een uitgangspunt van vóór de aanvang is, een noodzakelijke wetenschap tot de gedichten die haar veronderstelden nog vóór zij haar uitspraken, een voorwaarde reeds in de stilte die ieder gedicht voorafgaat vervuld, zodat het gedicht zelve

[p. 360]

dus niet naar een ideale formulering of symbolisering daarvan opvoert, maar, bijna integendeel, vandaar naar de werkelijkheid van ons aards gevoelsleven richting neemt en daarin afdalend binnendringt en wortel schiet. - (Dus niet wat Leopold deed in ‘ Cheops’, maar wat Koning Cheops doet in het gedicht van Leopold). - Dit ‘binnensmelten’, zoals ik het voor mezelf altijd noem, zodat men zich soms zelfs niet meer afvraagt: denk ik het gedicht, of sprak het gedicht mijn gedachten uit, - deze bijna organische vereenzelviging, die ik bij moderne dichters alleen zo sterk bij Verlaine en Hugo von Hofmannsthal onderga, komt tenslotte voort, meen ik in dit moment nu ik poog me er rekenschap van te geven, uit een eigenaardige chemie van het woord waarvan Holst het geheim en het meesterschap bezit, en die in het kort hieruit bestaat: de kern van een woord is niet haar betekenis, die immers steeds overdrachtelijk is, maar het ding van het woord zelf. De taal is volstrekt even oud als de voorwerpen die wij er mede zijn gaan aanduiden, de taal is volstrekt niet jonger en geschapen uit een behoefte; maar dat wij de voorwerpen er mede zijn gaan herleiden en terugbrengen tot voorstellingen, was de eerste daad van menselijke heerschappij over de dingen, was misschien de oudste wereldverovering. Holst nu heeft, misschien ziet men dit het duidelijkst uit de volstrektheid waarmede het zakelijk-aanwijzende boven het persoonlijk-descriptieve in een woord bij hem de overhand houdt, dit oer-element ‘taal’ in zich en hij maakt daarmede met een dergelijke directheid zich van het ding dat hij zeggen wil meester, dat hij het als het ware als ding reeds voor ons plaatst vóór het als voorstelling in ons doorwerkt (Gewoonlijk doet een dichter het juist andersom). Lees als voorbeeld het eerste couplet uit de bundel:

Bij mijn tafel, toen de kamer donker werd, kwamen
uit de voortijden twee gedaanten staan, en zij
wezen op een kristal, roepende mij bij namen
van wind en licht: de dood rees als een maan in mij.

[p. 361]

en de laatste regels van het gedicht ‘De Nederlaag’:

hervond ik de eerste boomen der bekende streek,
het pad; de weg; 't gehucht; het leege huis; de kamer
en de deur, die dicht woei; stilte; de vale blik
der ramen, en recht tegenover hen de hooge
spiegel, met nog laat licht; in het ontzettend glas
een hoofd; en mijn koud hoofd ervoor, en toegebogen,
alsof het niet gelooven kon, dat ik dat was. -

Wat ik hier naar aanleiding van Holsts woordvermogen heb getracht te suggereren, zou men eindeloos kunnen overbrengen, als men over zijn ritme te spreken komt, zijn voorstelling van het leven, zijn sentimentaliteit, zijn beschouwing van goden en machten, want alles is bij hem uitdrukking van het Ene Andere. Zijn vijf jaar geleden verschenen bundel ‘Voorbij de wegen’, waarvan de laatste afdelingen heten ‘De geheime zee’, ‘Dit eiland’ en ‘Kustgebieden’, wordt met ‘De wilde kim’ lijnrecht voortgezet. Maar deze voortzetting is een ‘thuiskomst van het bewustzijn’, een teruggebracht worden naar de oorsprong, naar het element, eindelijk niet langer slechts waarneembaar in zijn werkingen maar aanwijsbaar in zijn aanwezigheid alom. Hij is niet langer een stem die zingt van heimwee en herinnering, neen, hij zingt slechts van uit dat land van eindeloze verrukkingen, hij is een keel geworden van dat volk uit die voortijd, waarvan wij allen naar deze aarde verbasterd zijn, meegevoerd op het vlammende, het vlagende, het waaiende. Waar vindt men de tekenen elders dan in het harde aanhoudende ruisen zelf, van de zee, van het vuur, van de wind, waaronder wij vergaan? In welk groot einde worden wij het eeuwige begin gewaar, waaraan wij slechts deelnemen op de twee grenzen van dit leven, vlak voor de dood, misschien ook vlak na de geboorte, als de wand die ons insluit nog doorschijnend is van de vlakbije helderheid en het licht van de eeuwigheid? De grotere en ernstiger verrukkingen vinde men in een gedicht als ‘De ne-

[p. 362]

derlaag’ en vooral in zijn proza-werk ‘De afspraak’, dat binnenkort in boekvorm voor de tweede maal zal worden uitgegeven; het andere, de kleinere blijdschap, zou ik willen zeggen, vindt men in het mooiste wiegeliedje dat onze taal voortbracht:

Zoolang ik maar met hem speelde
bleef mijn heimwee wel vervuld
in zijn wiegekleine weelde,
want hij lachte mij vrij van schuld
vlakbij uit het eeuwige leven
gelijk ook het water lacht:
eerder dan de wereld, even
klinkklaar en vanzelve en zacht
enkel gelijk water zijnde.

O, het lachen van het kind
voor de wereld en na haar einde -
van een kleine blinkende wind
vertelt het, die eens uitgezonden
zal worden over trots en pijn,
totdat Babylon en Londen
vergeven en vergeten zijn.