Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Marnix Gijsen
‘Het huis’

Men kende Marnix Gijsen reeds door de bloemlezing van Coster, maar de algemene aandacht werd op hem gericht door de uitspraak van de jury van de Prijs van Amsterdam, die een zijner gedichten ‘Mijn vadertje’ met de tweede prijs bekroonde. Thans ligt zijn eerste bundel verzen voor me, waarin dit bekroonde gedicht ook voorkomt, en waarin Gijsen tevens weder opnam een derde uitgave (iets bekort) van zijn ‘Lof-litanie van Sint Franciscus van Assisi’.

Deze Lof-litanie is gedateerd 1919 en als men bedenkt dat dit geschreven werd door iemand die toen nog geen twintig jaar oud was, kan men het niet anders dan een merkwaardig en buitengewoon veelbelovend debuut achten, en vergeeft men gaarne veel van de duidelijke herinneringen aan Duits-expressionistische poëzie van die jaren (Hans Arp, Huelsenbeck) die deze Litanie opwekt. Het is jong, zoals men maar jong kan zijn, geestdriftig, zoals men maar zijn kan: voor wie niet aan dit soort

[p. 355]

poëzie gewend is, schijnt het een opeenstapeling van de krankzinnigste beeldspraken, grootspraak en breedsprakigheden, die met de sidderende innigheid van Verlaines ‘Voici mes mains qui n'ont pas travaillé’ niet in vergelijking kan treden; maar voor wie het leest, of nog liever, voor wie het voorleest met de ‘dreun’ der litanie: met al de ademversnellingen en -vertragingen van één adem per regel, die soms gehele zinnen lang en soms weer één enkel gezwollen woord kort zijn, verkrijgt dit loflied een wilde en dartele charme, wordt het een tafel overladen met bont en excentriek kinderspeelgoed en is er iets ontroerends in de onstuimige wijze waarop een jongensverbeelding zich uitput, om al de ‘ellendig beste’ attributen van zijn leven tot een decoratief om de gestalte van de vereerde Heilige op te stellen.

Maar ook het beste dat mijn ziel gebouwd heeft draag ik u op,
de nagedachtenis van mijn vader,
de ernstige gestrengheid van mijn moeder,
de hunkerende weltschmerz van mijn broer,
het zoete zwijgen van mijn meisje,
en de heerlijk-weemoedige ironie van mijn vriend...

En eigenlijk met deze passage uit het jeugdgedicht, de memorering van milieu en verwanten, treden wij al de sfeer binnen van ‘Het huis’, de prachtige verzamelnaam voor de rijpere gedichten. Gijsen is in zijn beste ogenblikken een dichter van intimiteit, van de vertrouwde besloten familiekring, van het trotse gevoel van familie-saamhorigheid, dat misschien de basis is van welk dieper gevoel tussen welke mensen onderling ook. Het gevoel waarmee men God ‘Onze Vader’ en de aarde onze grote moeder kan noemen, het gevoel dat als hoogste ideaal: alle Menschen werden Brüder, zingt en waarmee Sint Franciscus de wind en het water met ‘zusters’ aansprak.

Het bloed is het element der menselijkheid, en in bloedverwantschap wordt zich de mens het eerst en het duidelijkst van het grote onderliggende verband, dat ons allen onmerkbaar en

[p. 356]

geheimzinnig verbindt, bewust. Wanneer wij de mens zuiver en alleen als mens beschouwen (en niet bijvoorbeeld als het laatste dier, noch bijvoorbeeld als begin van God of Duivel), schuilt zijn hoogste en enig geluk in het besef van deze bloedseenheid, in het gezin, in het Huis. - ‘Wir haben gebauet, ein stattliches Haus, und d'rin auf Gott vertrauet...’; wie nog de sterke tederheid in deze versleten regels van het Duitse lied voelt, zal van de gedichten van Marnix Gijsen de sfeer begrijpen, en zal daarvan houden.

Ik voor mij houd van deze gedichten. Ik bewonder ze niet, ik vind ze hier en daar meer of minder mooi, maar ik houd van ze. Ik begrijp waarom de eerste afdeling ‘Kronijk’ heet, ontmoetingen zijn het, aantekeningen gedurende Wanderjahre; ik begrijp waarom de tweede ‘Het huis’ heet, evenals de gehele bundel, want het is de voornaamste, het is de thuiskomst en het begin van alle besef, van alle sterkte en van al het geluk; en ik begrijp dat slechts zó ‘Het blijde gebied’, zoals de derde afdeling heet, mogelijk is. De gehele bundel is van een misschien niet groot (maar wat zou dat, in dit verband zijn wij allen grassprietjes), maar van een zeer zeker zuiver mens, en zijn beste gedichten hebben iets van zulk water, welks diepte men licht onderschat doordat het zo helder is.

Men leze ze, deze gedichten: ‘Mijn vadertje’, ‘Met mijn erfoom in de bankkluis’, ‘Met mijn nicht in den tuin’ en ‘Geschenk van mijn vader’. Expressionistische anekdoten, heeft Coster ze genoemd, misschien in het enige moment dat hij gedichten naar hun uiterlijkheid schatte. Want als men expressionistisch zegt, is men niet verdacht op een intimiteit van in het detail vastgelegd gevoelsleven, zoals wij dat bij ons slechts in de beste gedeelten van Pennings ‘Benjamins vertellingen’ vinden, en bij het woord anekdoten denkt men eerder aan een koel grapje waarin geforceerde en te lang volgehouden geestigheid de geest overtroeft, zoals bij De Schoolmeester, dan aan het geheim van Gijsens kunst, dat hierop neerkomt, de dingen des levens niet gereflecteerd in beschouwing maar direct, als het ware

[p. 357]

zonder omweg via deze spiegel, neer te schrijven. De persoonlijkheid van de dichter is zo goed als geëlimineerd uit deze gedichten, de ‘toeschouwer’ ontbreekt, hij is een deelhebber, een meedoener, een ding tussen dingen, zelf evengoed het onderwerp zijner poëzie, niet als scheppend dichter maar als bewoner van ‘Het huis’.

Er zijn hierop misschien slechts twee uitzonderingen, momenten waarop Gijsen om zo te zeggen dusdanig boordevol medegevoel loopt, dusdanig wordt aangegrepen en overweldigd, dat hij niet langer in staat blijft aan deze dingen mede te doen, maar zich zelf haast moet verlagen (ik kan het niet beter zeggen) door als scheppende weerkaatsing dienst te doen. ‘Dit heb ik gezien’, schijnt hij daar te zeggen, ‘maar het gaat mij te boven.’ - Het merkwaardige is, dat deze twee gedichten waarvan ik het allermeest houd, sterk doen denken aan schilderijen, alsof zijn verbeelding zich inspant zich binnen de perken van waarneming te houden. Het is ‘De mislezer’, die gij op blz. 27 van de bundel vindt, en die mij sterk doet denken aan Quinten Matsijs, en ‘Het lied van den blijen en onvoorzienen dood’, dat het heldere licht heeft van een winterlandschap van Breughel. De inhoud is als volgt. Een mus zit te zingen op een tak, maar ‘uit het landgoed’ komt een knaap met een buks en schiet hem neer. Het geluk van de vogel is echter zo sterk en zo vrij boven het leven uitgestegen, dat zijn ziel op de rook van het wapen zelf dat hem doodt, jubelend omhoog zweeft. Ik schrijf het voor u over:

Geëtst op den hemel, de wintertakken
waarop ik rust: de eenzame musch.

Kan er nog een lente komen
door den staalharden bast der boomen?

Hoor toch de potsierlijke musch, luid en fijn,
en haar lied naar den dorren zonneschijn.

[p. 358]

 

Uit het landgoed komt getreden de dolle knaap

 

overmachtig en jong,

 

sluw en voorzichtig, met de karabijn.

 

O musch, de hand der vreugd is daar,

 

en gij zingt van winterwanhoop in 't gevaar!

 

 

 

Als het schot

 

en de lach van zijn spot

 

weerklinkt,

 

zal dan de ziel der musch niet, omhoog,

 

in den blijen rook van zijn bevenden buks nog zijn?

 

Zegepralend en blauw

 

stijgen, boven dorp en menschen

 

en den zuiveren echo der landouw!

Het bundeltje is keurig uitgegeven door ‘De Gemeenschap’, in samenwerking met ‘De Sikkel’ te Antwerpen. ‘De Gemeenschap’ is het tijdschrift der jong-katholieken, die hiermede debuteert als uitgeefster in boekvorm. Men kan niet anders dan haar gelukwensen met zo begonnen te zijn.