Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

[p. 350]

C.S. Adama van Scheltema
‘De tors’

Dit gedicht in zeven zangen, compleet door de dichter nagelaten, werd eerst na zijn dood gepubliceerd. Het is misschien niets dan de uiterlijke omvang die mij deed terugdenken aan zijn ‘ Amsterdam’, eveneens bestaande uit zeven zangen, en waarin men het beste wat Scheltema schreef kan vinden. Onwillekeurig dringt een vergelijking zich op tussen Marianne, de Stedemaagd, in samenspraak waarmee de dichter van ‘ Amsterdam’ telkens een levensvraag doet beantwoorden met de suggestie van een stad-visioen en De tors, het naakte vrouwenbeeld, zonder hoofd en handen, dat telkens door de mogelijkheid van een vermoede houding de vragen begeleidt en de antwoorden belichaamt die de dichter in alleenspraak formuleert. Er was iets warms en moederlijks in Marianne, er was iets overgevoeligs en jongensachtigs in haar dichter, dat bijzonder bekoorde en dat het allegorische iets deed ontdooien; dit missen we in De tors, die meer als een gipsafdruk van een gedachte dan als een marmer lichaam voor ons oprijst.

Van de afgeknotte knie droegen de beenen
De zuivre torso van een jonge vrouw
Als 'n golf van marmer op; de armen schenen
Eens naar omhoog gericht, waardoor de bouw
Van 't rijke lijf al zijne schoonheid toonde
En beî de rijp-geworden borsten strak
Den stam van 't lichaam als twee vruchten kroonden,
Waaraan daarboven hals en hoofd ontbrak.
Doch was er niet dan deze rest gebleven -
Verbeelding vraagt een teeken en niet meer:
Juist wat ontbrak bezielde haar tot leven,
Wat schoons verging schiep haar te schooner weer.

Deze regels geven tevens een denkbeeld van de aard en de kwa-

[p. 351]

liteit van het gedicht. Zoals meer bij Scheltema, is de spontaniteit, die het betere in zijn werk onderscheidt, dikwijls niet gecomprimeerd genoeg om poëzie te worden. Men heeft dan het gevoel alsof een dun laagje poëzie zo breed mogelijk over het kunstmatig raster van de versvorm is uitgestreken, zodat hier en daar vlakken onvoldoende gevuld zijn en alreeds weer losbladderen.

Iedereen kent het verschijnsel van de amateur die, bijvoorbeeld bij biljarten of bij bridgen, voor het eerst meespelend een onbegrijpelijke veine heeft en van geoefende spelers argeloos een aanvangspartij wint. Zo ongeveer zie ik Scheltema tussen zijn veel groter tijdgenoten als Boutens, Henriëtte Roland Holst en Leopold. Het verschijnsel is misschien hierdoor te verklaren, dat zo iemand direct van zijn intuïtie uit naar het doel van het spel streeft, zonder zich om de vorm en duurzaamheid der bewuste techniek te bekommeren. Er bestaat dan veel kans dat als de tijd komt dat hij deze tekortkoming wil gaan herstellen, zijn gehele bewustzijn zich daarop concentreert, zodat het resultaat temeer automatisch wordt en de intuïtie zich met het overvoed orgaan niet meer vermag te uiten. Dit is het tijdperk dat de Engelsen aanduiden met de spreekwijze: ‘You must be worse before you can be better’. Scheltema is deze periode misschien uit gebrek aan innerlijke cultuur, misschien omdat hij zo sterk de eigenschappen van een autodidact vertoont, nooit te boven gekomen (zie zijn boek over Italië). En de amateur bleef niet gaaf, noch groeide hij uit tot meester. En zo zal hetgeen er van hem overblijft het moeten hebben van de charme die er ook van de geslaagde dichtproeven van een scholier uitgaat. Deze charme is natuurlijk directer en levendiger in zijn kleine liedjes dan in werken van grotere omvang, als ‘De tors’, waarin zij door veel levenswijsheid vertroebeld en dikwijls juist door het megafonische van brede versbouw onverstaanbaar wordt.