Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

L. van Lange
‘De beek van Narcissus’

De poëzie van Van Lange is een uiterst verfijnde, door een peinzende cultuur, door een rijk en sterk gezuiverd en gestileerd gedachtenleven, door een betrekkelijk vast vormgevoel, uiterst verfijnde retoriek, die hier en daar (en dat gebeurt meer naarmate men zijn gedichten langer en vlak achter elkaar leest) - in een soort filosofische uitputting - zwicht naar een melodieuze weergeving van de stemming, waarin ik mij voorstel dat iemand verkeren gaat, die de grenzen van zijn systeem overschrijdt en nog slechts de heldere blijdschap overhoudt van iets overwonnen te hebben. Hij verlaat, om zo te zeggen, de wereld der dingen naar een wereld der ideeën, en tot zover is zijn poëzie gematigde retoriek, doorgaans vol smaak; maar soms verlaat hij deze wereld der ideeën weer en ijlt over naar het resultaat daarvan, en daar begint voor mij zijn eigenlijke kracht. En ik denk als hij deze resultaten in beelden had uitgedrukt, in plaats van in stem-

[p. 346]

mingen, zijn poëzie werkelijk zeer belangrijk had kunnen worden. Thans hebben wij vaak het gevoel eerder begeleidingen van gedichten dan gedichten te lezen, eerder een telkens herhaald begin van poëzie dan poëzie voor ons te hebben. Hij schrijft:

En woorden die vervlogen zijn

Langs blaren, bloemen, kleuren,

Blijven nog gisten als een wijn

In mij, dien zij verscheuren...

Kan men duidelijker uitdrukken, dan door dit ‘vervlogen langs blaren, bloemen, kleuren’, de onmacht om de vlucht van het woord te achterhalen en neer te dwingen in een beeldende herschepping? Is het niet alsof voor hem, wanneer de woorden ‘gisten als een wijn’, het poëtisch vermogen ophoudt inplaats van dan eerst aan te vangen? Wordt hij ‘verscheurd’ door de dood of de geboorte van een ongeschreven gebleven gedicht? Ik geloof het laatste. En ook hij spreekt even later:

Van ijle zangen, waaraan 't hart
Als aan een wensch blijft hangen.

Ja, het is in alle opzichten tekenend voor deze merkwaardige poëzie dat wat ik voor mij altijd het lichaam van een gedicht noem veelal ontbreekt. De woorden weigeren vlees te worden, blijven uitdrukkingsmiddel voor gedachten en als zodanig slechts benaderingen, indirecte en dus verzwakte overeenkomstigheden.

...de zinnen spreken
Voor een volmaakte ziel directer taal
Dan woorden uit die eenheid kunnen breken

Maar toch is het met woorden, en met niets anders dat men gedichten schrijft. Instinctief heeft Van Lange dit ook gevoeld, dit

[p. 347]

gebrek aan ‘lichaam’ in zijn poëzie, en hij heeft dit trachten te vervangen door ‘onderwerpen’, belichamingen van zijn gedachten, te zoeken en uit te beelden. Ik heb respect voor werkstukken als ‘Nikè van Samothrace’, ‘De faun’ (Mallarmé), voor atelierstudies als ‘Pico della Mirandola’ en ‘Machiavelli’, maar hij rekent er te zeker op, dat de suggestie der opgeroepen gestalte de macht van het woord kan vervangen. De laatste strofe van de ‘Nikè van Samothrace’ zegt:

Zoo immer, korte koorts,

Van één moment, te pralen!

En zoo, versteende toorts

In 't blauw der zonnestralen,

Meer dan de kracht des woords,

Zingend van ongehoords...

Ziehier iemand die er waarlijk onder lijdt geen dichter te zijn, maar die zich dit bewust is, want bijna op iedere bladzijde vinden wij het terug, het besef, dat woorden slechts in droevige vervluchtiging of in blijde verijling langs ons strijken, maar nimmer in absolute vorm bestaan. Een prachtige uiting van dit sentiment lezen we in ‘De faun’:

Een vloek rust op den zanger en zijn zangen:
Luister, hoe reeds door pijp en luchtruim schreit
De onontkoombre pijn der eenzaamheid,
Die goden naar hun einde doet verlangen...
Als straks de moede luit ter boomschors hangt,
God weet welk stoeiend oor onze echo's vangt...

En deze voortgang der woorden, opduikend uit de dingen, stromend, even weerspiegelend ons bewustzijn dat zich over hen heen buigt, om weer verder te stromen, als een vaag geruis voorbij het leven, dit heeft hij willen aanduiden in bijna al zijn gedichten en tot in de titel van de bundel, ‘De beek van Narcis-

[p. 348]

sus’. Maar de beek, helaas, bevat niets dan Narcissus' spiegelbeeld, zijn schaduw, maar wij wensen hem zelf, desnoods verdronken en als bloem herrezen. (Gij ziet: het woord sterft niet; de halfgod sterft, maar uit het woord van zijn naam, door Echo eeuwig herhaald, ontbloeit de bloem. Men vindt niets over Echo bij Van Lange. Zijn gedichten missen de aparte vruchtbaarheid van het woord. En dat is veel).

Maar ondanks dit alles, kan men niet anders dan vaststellen, heeft Van Lange veel talent. Hij is echt, hij is in uiterlijke zin zeer vormvast, hij heeft bovenal dat mengsel van bewustheid en sentiment dat tot poëzie aanleiding geeft. Hij weet wat strofenbouw is, wat een sonnet is (iets dat weinig voorkomt). Hij moet minder schrijven en dan heel lang met een gedicht in het hart rondlopen alvorens het neer te zetten. Hij moet alleen maar de gestalte zien, doch het denkbeeld dat haar opriep vergeten en vooral niet vervolgen. Deze gestalte, in het hart omgeschapen, voedt zich, krijgt een apart leven van vlees en bloed, vormt uit uw bewustzijn zijn eigen woorden, die misschien niet overeenkomen met de formuleringen van uw gedachten, maar die zich onafwijsbaar aan u zullen opdringen. Gij zult zien dat het poëzie wordt.