Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Herman van den Bergh
‘De spiegel’

Het meisje dat verleid wordt en in de steek gelaten, de zigeuner die een koningskroon versmaadt en zijn berooide vrijheid verkiest, de matroos die een goed man blijft omdat hij van zijn moeder houdt - het zijn gestalten zo vanzelfsprekend, zo over-vervuld van leven, zo menselijk-niets-dan-menselijk, dat wij hen op straat voorbijlopen, maar altijd weer naar de bioscoop gaan of naar een slechte roman grijpen om hen te ontmoeten. En van deze onderste soort van kunst zien we terstond het nut en de populariteit, want zij is niets dan een vorm om haar inhoud heen; maar dat wij daarin toch iets als van lager orde en van betrekkelijke gemakkelijkheid voelen, komt door het feit dat haar vorm zelf meestal volkomen zonder inhoud blijft. Zo heeft dus grotere kunst, om het nu maar eens ruw-weg te zeggen, eigenlijk één vorm en twee inhouden: een levens-inhoud, een vorm daarvoor en een geestelijke inhoud weer van die vorm; of anders gezegd: een werkelijkheid, een verbeelding en een beeld; of weer anders, speciaal voor romans: figuren, compositie en openbaringen van bovenmenselijke kracht; of speciaal voor poëzie: menselijk of natuurlijk gevoel, uitdrukking in het woord, goddelijke aanduiding. Realiteit, expressie, creatie. De stem wordt woord, het woord wordt zang. Het is op duizend manieren te zeggen, deze merkwaardige drieledige functie derkunst, die misschien de zuiverste menselijke arbeidzaamheid

[p. 339]

vertegenwoordigt, en die bewerkstelligt dat de natuur van zichzelf bewust wordt en dat deze bewustwording, aanvankelijk middel, tevens materiaal wordt tot de schepping van het hoogste geestelijk besef.

Als u deze driedeling even met mij aanneemt, kan ik u misschien duidelijk maken, wat het wezenlijk onderscheid is tussen de poëzie van '80 en de allermodernste dichtkunst, die van omstreeks 1920 af werkelijk hoe langer hoe stelliger van een met beslistheid veranderd inzicht uitgaat. Terwijl de tachtigers, Kloos en zijn school, de natuur zo dicht mogelijk tezamen brachten met hare expressie, door een verhevigde spontaniteit, door een zekere onwillekeurigheid van schrijftrant, hebben de jongere dichters van deze jaren dit proces als het ware naar boven verschoven en streven naar een onmiddellijk samenvallen van de vorm met hetgeen ik de tweede inhoud zou willen noemen. Het is, voor hen, de vorm zelf welke terstond creatief moet zijn, welke terstond een geestelijk lichaam wordt waarin de ziel zich vertastbaart. Voor Kloos en de zijnen bleef de vorm slechts een belichaming van de daarin op zo kort mogelijke afstand uitgesproken menselijke natuurlijkheid, en wat de hogere inhoud betreft, deze werd aangeduid als de Schoonheid, een vaag en mysterieus ideaal, iets dat men diende, juist niet door een objectieve keuze van onderwerp, maar door een zo subjectief mogelijke toenadering van gevoelsinhoud en vorm, door een verzuivering en verfijning die intreedt wanneer emotie en expressie te zamen vallen. Kloos' poëzie doet dus een beroep op de vlak onder haar vorm nog bewegende en natuurlijk gebleven menselijkheid, het is in de eerste plaats de naaktheid, die van de bekentenis de schoonheid uitmaakt, en zeer terecht kon de man, die uitriep ‘de mensch moet dóód-gaan, eer de kunstenaar leeft’ tevens schrijven - ‘maar Ik zal heerlijk in mijn vers herrijzen’. Wederopstanding van gelouterd en verheerlijkt leven in de poëzie, ziehier het uiterst doel, ziehier de hoogste menselijkheid, die zich daardoor van de ‘bloemen, die niet weerom komen’, onderscheidde.

[p. 340]

Men kan onze jongere poëzie niet verstaan, zonder te begrijpen hoezeer haar uitgangspunt anders is dan het 40 jaar geleden voor de toenmaals jonge dichters was. Men heeft thans, voorzover ik zien kan, het accent van de arbeidzaamheid verlegd naar de in creatieve spanning gebrachte vorm. Vorm niet als een zo doorschijnend mogelijk omhulsel van ontroering, maar als een materie van geestelijke orde, geen belichaming maar zelf een lichaam, geen spiegel van leven maar zelf een organisch leven van tot ons besef afdalende en, als het ware, in deze materie zich condenserende en verstaanbaar wordende geestelijke realiteit. Deze poëzie is, als gij de versleten adjectieven nog kunt aanhoren, kosmisch, extatisch, mystisch, religieus, speculatief, alles wat ge wilt, maar haar doel is de uitdrukking van een boven-werkelijkheid in een hetzij door ontbinding hetzij door persing hetzij door stromende beweging uiterst gevoelig geworden dichterlijke woordbeelding. Wat haar daardoor misschien vreemd wordt is de menselijke natuurlijkheid, in de uitdrukking waarvan zij de poëzie van '80 nooit zal evenaren. Zij verwijdert zich van de directe uitstorting, van de ontroering, van wat men het leven noemt. Zij heeft haar vreugden elders: de verheldering der gestalte, de bewustzijnsvorm van een besef, een apartheid en absolutisme van haar wereld.

Herman van den Bergh heeft een merkwaardige en misschien wat tragische en ondankbare rol vervuld in deze ontwikkelingsgang der moderne poëzie. Hij publiceerde in 1917 een bundel gedichten ‘De boog’, hij schreef in de jaargangen van ‘Het Getij’ reeksen ‘Studiën’, oefende met het een en ander een bijna niet te overschatten invloed uit op alle jonge dichters die na hem kwamen, maar bleef zelf, behalve in deze beperkte kring jongelieden, eigenlijk geheel onbekend en impopulair. De verzen die hij na ‘De boog’ schreef, wilde geen uitgever bundelen en zo kwamen zijn vereerders er toe, twee afleveringen van hun tijdschrift ‘De vrije bladen’ te verenigen om er al zijn latere produktie in te kunnen publiceren, voorafgegaan door een inleidende beschouwing van Binnendijk, een bekwaam jong

[p. 341]

essayist, van wie men ongetwijfeld meer zal horen. Men kan niet anders dan dank betuigen aan ‘De vrije bladen’ voor deze ‘daad van eenvoudige rechtvaardigheid’. Ik meen dat ieder die belang stelt in moderne poëzie de jaargangen van dit kleine maar literair-serieuze tijdschrift dient te volgen.

Er is over Herman van den Bergh enthousiast geschreven door jonge theoretici en de meeste hunner opstellen zijn onleesbaar van zwaarwichtigheid en grootspraak. Men sprak van zijn Joodse afkomst, zijn Latijnse affiniteit, zijn Germaanse invloed. Heel Europa had tussen Apollinaire en ‘Der Sturm’ in barensnood verkeerd om hem in Amsterdam ter wereld te brengen. Zijn originaliteit was verbluffend, zijn visionaire macht universeel.

Men heeft hem hiermede onrecht gedaan. Vroeger of later horen wij ze toch, de duidelijke invloed van Verhaeren, van Van de Woestijne, van Jacob Israël de Haan, zelfs van Scheltema en het eerste werk van Van Collem. Zijn nieuwheid is niet slechts zijn korzelig maar vehement ritme, dat hij in Duitsland, en zijn glooiend assonerend rijm, dat hij in Frankrijk leerde. Dit was zijn vorm, zijn materiaal, maar wat hij er mee bedoelde en alleen daarmede kon uitdrukken, zijn eigenlijke inhoud, daar gaat het hier om en daarover zwijgt men als men te lang bij zijn schrijfwijze stilstaat, hoezeer deze expressief moge wezen, hoezeer middel en doel hier bijna identiek zijn.

Van den Berghs wereld is geen oneindigheid, geen eenzaam plekje aarde, met de sterren en ergens een hemel; zijn wereld is een aardse dikke ruimte, die het leven tot en met God insluit. De lucht is geen leegte, ze is een zware rechtstandige massa, waardoor vruchtbaarheid omlaagsijpelt, die ons telkens weer, zwoegend in paring en baring, doet omhoogleven, als het ware geperst in een kringloop. Menselijkheid is geen eenheid, wij leven ontbonden in elementen, als kentauren, amfibieën tussen dier en God. Het goddelijke is ons zintuigelijk ruimtebesef, het dierlijke onze vleselijke eeuwigheid. De dag beschrijft hij herhaalde malen als een grote kom materie, waar de zon in het

[p. 342]

midden hangt, en waarin langzamerhand het rood tot geel heller wordt om dan weder van blauw naar zwart te blussen. Ook hier de trage kringloop. Wij leven in ‘het dal’ waarheen al de goddelijke vruchtbaarheid samenstroomt, te veel, te zwaar, te overmachtig, maar het is onze mogelijkheid van geluk in deze overweldiging, aan het goddelijk oer-besef deel te nemen, zelf het begin en de materie dezer wereld te zijn. ‘Het dal’ wordt in de latere verzen meer en meer een plaats van doem, hartstochtelijker wordt de begeerte ‘berg-aan’ te groeien, kuis te zijn als bergland; hij schrijft waarlijke oden aan ‘Vogels, groote loopers van de ruimten’, aan ‘Schepen in feest’, als aan sterke zwervers, wier vrijheid de dichte ruimte even tot twee halfronden doet vaneenwijken. Zijn laatste gedicht ‘Een park in vuur’ beschrijft, als ik het goed begrijp, profetisch de verwijdering van God en wereld, het brandende braambos, dat eindelijk verteert en de wereld die wordt overgelaten aan een langzaam in vertedering ontbloeide menselijkheid. God-zelf kind geworden en voorgoed in het duister rondtastend.,

De toon van Van den Berghs poëzie is een voortdurend remmend crescendo, de beeldende kracht der woorden overtroeft hun betekenis, evenals de schreeuw bijna voortdurend de syntaxis verkort. Dit zijn tekortkomingen, al wordt daarmede dikwijls de energie gesuggereerd van het dier, dat zijn rug kromt tot een sprong.

Ik hoop, dat er spoedig een uitgever gevonden wordt om Van den Berghs ‘Studiën’ verzameld uit te geven.