Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Aantekeningen bij kleine gedichten

De wind en het grauwe weer gaan over mijn hart,
en ergens over een dak waar ik heb bemind;
de winter wordt koud, en de struiken zijn al zwart -
over een plek waar mijn graf zal zijn gaat de wind.

Ik zou vuur maken als zij hier weer bij mij kwam
als eens in dat oud verhaal van haar en van mij;
maar nu sta ik, stil en denkende, bij het raam -
de winter wordt koud; de jaren gingen voorbij.

A. Roland Holst

Gij herinnert u hoe, bij het studeren van Chopin, de linkerhand soms dubbele triolen volhield terwijl de rechter, daartegenin, dikwijls vier of vijf en soms zeven of negen accenten had te spelen, en hoe de melodie zich daardoor in zulk een passage uitzette, opbolde en, boven het toch reeds door de triolen bewegende

[p. 320]

tempo, ijle en schijnbaar hemelhoge omwegen beschrijven bleef. Herinnert ge u ook, eens op een duintop gelegen te hebben, een zomerdag, en lang gekeken te hebben naar iemand die langs zee liep; misschien zijt ge u bewust geworden van het merkwaardig verlangzaamde ritme der stappen van de wandelaar, gezien vlak tegen de achtergrond der regelmatig rollende golven?

Dan waardeert ge ook in bovenstaand gedichtje, waarvan iedere regel de zes voeten heeft van een alexandrijn maar een volkomen onbepaald aantal accenten, hoe de heffingen het overrompeld metrum telkens met brede slagen voor zich uit schuiven. Misschien ziet ge dat, hiermede in de diepte waar de woorden gevonden worden parallel, de eenvoudige spreektaal-uitdrukkingen, waarin deze bewonderenswaardige acht regels geschreven zijn, met de telkens hervatte aanhef van persoonlijk-getinte, melancholieke overkroptheid contrasteren; en misschien voelt ge dit contrast dan ook juist als de oorsprong der melodie, wier lange sidderingen nog buiten het in beweging gebrachte bestek der korte zinsdelen hoorbaar blijven als doffe stilten.

De allitererende zegswijzen in onze taal, als ‘man en muis’, ‘kind noch kraai’, geven, juist doordat ze de letterlijke beelden dezer woorden niet in onze voorstelling oproepen, een aanduiding van een volstrektheid die slechts met de wortels der woorden gesuggereerd kan worden. Daartoe behoort ook ‘wind en weer’, en als we in de eerste regel lezen: ‘de wind en het grauwe weer’, voelen wij, door de enkele bijvoeging van het adjectief, iets dat wij allen kennen maar hier persoonlijk ondergaan. Stond ‘grauwe’ vóór wind dan zou, behalve dat het bovendien bij het vager begrip ‘weer’ beter op zijn plaats is, dit niet meer bepalen dan een kleur van de wind, en geenszins, zoals het thans doet, een onbestemd gevoel, dat in zijn volstrektheid in ons sluimert, opnieuw aanslaan en zwevend bovenbrengen.

Tien jaar geleden zou men er op gewezen hebben, dat de wind gaat, in het eerste couplet, over een ‘hart’, een ‘dak’, een ‘plek’ en een ‘graf’, doffe assonanties, en men had er een zekere eentonigheid in genoten. Deze methode is niet te verwerpen,

[p. 321]

als men in dit verband dan niet verzuimt op te merken, hoe vol en breed de uitbarsting is der open vocalen van ‘ik zou vúúr máken’, waarmede het tweede couplet plotseling aanvangt, tussen al de korte toonloze klanken der doorgaans één-letter-grepige woorden van dit gedicht. Moet ik hier aan toevoegen, dat van de rijmwoorden in het tweede couplet, ‘kwam’ en ‘raam’ elkaar reeds onbeslist houden, terwijl ‘mij’ en ‘voorbij’ nog verder gaan en het gedicht besluiten met een ongesloten klank, zodat het meer uitruist dan zich toevouwt, zoals het eerste couplet nog deed, dat met hetzelfde woord begint en eindigt?

Maar geheel op de bodem van dit gedichtje, waarschijnlijk in de aandrang zelf die het schiep, bespeur ik een contrast-bewogenheid nog melodieuzer dan die van metrum en ritme, nog tragischer dan die van spreektaal en individuele expressie, maar toch nogmaals met beide parallel en door beide uitgedrukt. Namelijk het contrast tussen de realiteits-beschrijving van het seizoen (zie regel 3) en de onwerkelijkheid van het ‘oud verhaal’. Even blijven, bij het raam waar de dichter staat, deze twee werelden nog gescheiden, om dan in elkander binnen te dringen, en de herhaling van ‘de winter wordt koud’ heeft, in de slotregel, naast ‘de jaren gingen voorbij’ een zoveel verschrikkelijker zin dan in het voorgaande couplet, dat hier slechts het zwijgen past.