Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

[p. 285]

Johan Toot
‘Verzen’

Een vijftigtal verzen. Niet al te goed geschreven, met meer enthousiasme dan talent. Enthousiasme om ‘dingen van het leven’, om liefde, om smart, om strijd en storm. De eerste vijf-entwintig heten ‘Door de enge poorten der jeugd’ en de laatste ‘Naar de hoogvlakten der vreugde’. Allemaal enthousiasme. Het giert en kraakt, maar alleen buiten de gedichten, alleen heel ver daarbuiten. In de verzen zelf de volmaaktste rust, het gemakkelijkste woord (de abstracties), een windeloos ritme. Verzen als glaasjes water - ‘Maar zie je dan niet dat het tranen zijn, bekers boordevol tranen?’ - O, zeker. ‘En ontroert je dat dan niet?’ - Een beetje. Maar was hij een oprecht schreier, toen hij zijn tranen opving? - ‘Ik dacht dat zo nu eenmaal de raadselige aard van de dichter was.’ - Maar hij is geen dichter. Een dichter schreit niet. En als hij schreit, maar ach, dat komt zo heel zelden voor, schreit hij, als het meisje uit het sprookje, paarlen. Ze blinken en het licht beweegt in hen als in waterdroppels; maar je kunt ze gerust in je handen houden, je kunt ze jarenlang in je zak meedragen. Kan je dat met tranen? - ‘Je houdt me voor de gek.’ - En wat anders deed mijn dochtertje, toenze mij haar nat zak doekje voorhield en zei: voel eens hoe hard ik gehuild heb? - ‘Wat antwoordde je?’ - Morgen, zei ik, morgen zal ik eens voelen. Maar ik gaf haar terstond waarom ze gehuild had. Tegen een oprecht verdriet had ik nog eerder gemeend niet zwak te moeten zijn. Pedagogie, nietwaar? Maar wie is tegen de argeloosheid van een pose opgewassen!

En zo deed het leven met Johan Toot. Het gaf hem wat hij zo graag hebben wilde. Hij ging (hoe zegt hij dat ook weer?) ‘door de enge poorten der jeugd’ en bereikte inderdaad ‘de hoogvlakten der vreugde’. Ik geloof het. Ik geloof het misschien meer, dan hij het zelf geloven wil. Hij zelf ziet het iet-wat symbolisch, ietwat figuurlijk. Maar ik zie het letterlijk. En ik zie zelfs dat hij, toen hij nog in de ‘enge poort’ meende te vertoeven, dat hij eigenlijk toen reeds op de ‘hoogvlakten’ was. Er is

[p. 286]

weinig ontwikkeling, weinig innerlijk verschil in de verzen van toen en van thans. Als hij eerlijk is, geeft hij toe dat de titels iets doen denken aan de titels van de afdelingen van ‘ Verzen’ door A. Roland Holst. Hij is blijven staan, anno 1912. Toen reeds moet er in hem geweest zijn die jeugdige blijdschap, die zich zo gaarne ‘met smart gedrenkt’ beseft, die zich een verleden schept uit een peinzende fantasie, die van zichzelf denkt: eigenlijk heb ik mij deze blijdschap dank zij mijn zielskracht veroverd. - Want ik lijk onverschillig in mijn vreugde, maar ik verzeker u, mijne heren, ik heb het leed gekend, ik heb het onder de ogen durven zien, het heeft me gelouterd, enz. - ‘Maar waarom’, antwoorden de heren, ‘heeft u er zo'n genoegen in, de smart gekend te hebben? En vooral als u het destijds reeds als doorgangsstadium voelde? En waarom bepaalt uw vreugde zich er juist zo gaarne toe, aan de smart terug te denken?’ Omdat mijn vreugde geworteld en gegroeid staat uit het leven, en dat is, nietwaar, zwaar maar kostelijk. ‘Dat weten wij niet’, zeggen de heren weer, ‘en dat weet u ook niet. Maar wij hebben de indruk dat uw vreugde erg naakt zou zijn zonder een kleedje verleden. U weet even goed als wij, dat een sluiertje aantrekkelijker maakt, dat een vrouw, juist met een rouwkleedje, charmanter kan zijn dan zo helemaal...’ En de heren schateren, en geven duwtjes in elkanders ribben en slaan op hun dijen, en roepen ‘kostelijk...’ en sommigen: ‘maar niet al te zwaar’ enz.

En nu hoop ik maar, dat Johan Toot heengaat, en voelt dat de heren ruw zijn, maar toch gelijk hebben. Hij mag een tijdlang mokken tegen hun banaliteit (de heren zijn geen dichters en begrijpen er niets van) als hij zich maar niet verhardt met vals pathos (natuurlijk, de artiest wordt in deze wereld miskend; maar wacht maar!). Hij moet eenvoudig het kostuum van zijn gevoel uittrekken, dat hij toch eigenlijk aantrok om ‘menselijk’ voor de dag te komen, en dan eens, zoals de dominee zegt, bij zichzelf stilstaan. Dat mag hij heimelijk doen, in het holst van de nacht. Er zijn meer dichters die op Nicodemus gelijken dan men denkt. Zijn ziel moet al de droge pijnen der schaamte niet

[p. 287]

te zwaar achten om uit de marionet te ontsnappen. Want het is een marionet, deze dichter van levensdurf en leed-loutering. Hij heeft een geheel andere gestalte nodig, om zijn eigenlijk wezen uit te drukken. De marionet van thans doet de ziel die daarin woont pijn. Ze heeft een geheel andere vorm nodig, een geheel andere houding. En het helpt toch niet, of zij al tegen de pop zegt: je armen omlaag, niet zo extatisch naar de zon tasten, of: je knieën buigen, je handen vouwen en bidden, - dat helpt allemaal niet. De houterige bewegingen van dit zelfgeschapen omhulsel blijven haar kwetsen en kneuzen. Er is maar één mogelijkheid: ontsnappen. Alles laten vallen.

Het eigenlijk karakter van deze dichter bestaat in een warm, bijna sentimenteel, gevoel voor intimiteit. Hij is, indien hij wordt, de dichter van het schemeruur, van de lamp, de open boeken, de thee en de bloemen. Zijn kamer wordt dan wijd als een mysterieus gewelf. Voor het venster is de wereld dichtgedonkerd, maar de onzichtbare bomen blijven ruisen. Door de openstaande deur ziet hij, in de aangrenzende kamer, zijn vrouw voor de spiegel zich het haar gladstrijken en hoort haar zacht in zichzelf neuriën. De onbeschrijfelijk lange momenten, als de dingen om ons heen langzaam onze ziel als het ware binnendrijven en in onze gelijkgestemde mijmering hun gestalte bewaren; de ontroering van deze wederzijdse nadering van vertederde wereld en ontvankelijke zielsrust; de dankbaarheid meer te ontvangen dan te geven: ziehier zijn eigenlijk hart, en zijn taak is het, dit teveel als een puur, als een werkelijk geluk in zijn verzen mee te delen. Geen berekening meer, geen overwegingen meer, direct het resultaat, de positieve uitkomst van de aftreksom: zwaar en kostelijk. Ziehier wat hem te doen staat, en waar hij al een enkele maal aanduiding van gaf, als in de volgende strofen:

Al rust ge - geurend als een roos -
En ademt aan mijn zij,
Toch komt ge steeds en eindeloos,
Al zijt ge mij nabij!

[p. 288]

 

Nu komt ge steeds en eindeloos

 

In altoos dieper licht;

 

Van liefde, schoon en nameloos,

 

Straalt uw verrukt gezicht.