Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

H.W.J.M. Keuls
‘Om de stilte’

Het gevoel, waarover ik u wil schrijven, kan ik voorlopig niet nader aanduiden dan met de woorden: het tweede hart, maar ik hoop, wanneer ik er enige kentekenen en uitingen van heb laten zien, en enkele regels van de dichter Keuls zal hebben aangehaald, die mij eigenlijk tot het mijmeren daarover hebben aangezet, althans gesuggereerd te hebben wat ik daaronder versta.

Gorter beschrijft het in het laatste deel van zijn ‘Mei’, het gevoel waarmee een lezende jongen over zijn boek opziet en vaag en hartstochtelijk peinzende blijft; het gevoel waarmee een jonge vrouw voor het venster talmt als het avond wordt in een stil stadje. Het wordt met het einde en met de rijpheid van de jeugd geboren, het is een onrust, een weemoedige eenzaamheid.

[p. 274]

Tenminste zo is de reactie op onze natuur, aanvankelijk. Maar als we ouder worden, verliest het zijn verband met de natuur, maar treft ons gevoelsleven in het bewustzijn zelf. We staan plotseling midden in een drukke straat stil en vragen, verwonderd en bijna hard-op in onszelf sprekend: waartoe, waarom? - We hebben dan ik weet niet welk verband met een zekere wereldgeest en zien de stedelijke bedrijvigheid als een doelloos geharrewar. Onverwachts, midden in een gesprek, verstaan we de woorden niet meer, maar de stem blijven we horen, als een geluid uit een vreemde verte. We herhalen een uitgesproken woord vier, vijf-maal, zonder dat een betekenis tot ons doordringt.

Het zijn korte momenten, waarin we ons slechts meestal rekenschap geven van een soort verwarring, en tevens van het gevoel, dat we even deelnamen aan een dieper zielsleven, dat er altijd al in ons moet zijn geweest. Couperus heeft het prachtig ‘Zieleschemering’ genoemd, een wijder besef, dat even overweldigend naast ons bewustzijn opduikt en dan weer vervaagt. Het kan aanhoudend en obsederend terugkeren, het kan tenslotte een apart leven worden, alsof we met ons lichaam en ons natuurlijk gevoel op deze wereld en tussen deze mensen blijven, maar daarboven, en geheel los ervan, aan een ander leven gaan deelnemen. We worden een tweede persoonlijkheid in onszelf gewaar, die de eerste als onder zich ziet gaan en praten en handelen. Die twee persoonlijkheden worden geheel gescheiden, en met verwondering kan men zich afvragen: waarom doe je dat?, over zichzelf sprekend als ‘je’ en niet als ‘ik’. Langzamerhand worden alle overpeinzingen tweespraken en gaan we het tweede hart, dat geheel los van de wereld, van onze liefde, van ons menselijk gevoel is, als ons wezenlijk leven beschouwen. En het is zo diep, dat het ontrefbaar blijft, en zo voortdurend aanwezig, dat we het, als vroeger in de jeugd, weer als een lichamelijk gevoel aannemen. Een soort hoogste ressort, waarin we onszelf verdedigen en een laatste en hoger gelijk geven, dikwijls door ons eerste hart en onderliggend ik te veroordelen en meewarig te bezien.

[p. 275]

Maar voordat het die vorm van een voortdurend en bijna lichamelijk gevoel aanneemt, is het vlagend en momenteel, als een spookschip door het bewustzijn. Zo moet ieder mens het wel kennen. Het moet het wezenlijk gevoel zijn van de stervenden, die de dood rustig tegemoet zien. Het moet de diepe grond zijn van de talloze verhalen en fantasieën van dubbelgangers, van het geheimzinnige van een spiegel.

De beste gedichten nu van Keuls' bundel ‘Om de stilte’ zijn, denk ik, uitingen van dat tweede hart in hem, dat hier en daar een verwonderlijk sterke stem heeft. Men heeft de indruk alsof iemand hier juist zo precies datgene uitspreekt wat hem in het leven aangegrepen moet hebben, omdat hij er zich van verwijdert. Dat hij juist zo direct voelt hetgeen hij voelt, omdat hij zichzelf dit ziet ondergaan, enigszins van een afstand, enigszins van een afgelegen schuilplaats uit. Wij vinden op bladzijde 42 die prachtige tweespraak waarin, indien ik nog even mijn benaming à outrance mag gebruiken, het tweede hart naar omlaag vragen stelt aan het eerste hart, maar merendeels geen antwoord meer ontvangend, zich overbuigt en met een enkele aanduiding de aanblik van ontreddering weergeeft.

Wat hebt gij van uw dronkenschap bewaard?
Een lamp, die kwijnt; een oog, dat nederstaart.

Wat werd er van den storm, dien gij bestondt?
Een dolend blad, dat nog zijn rust niet vond.

Wat heeft de liefde in uw hart gedaan?
Zij deed mij 't leed der eenzamen verstaan.

Wat bleef van allen glans, die langs u ging?
Niets dan een zingende herinnering.

Misschien hebben we daarom in Keuls' vroegere bundel ‘In den stroom’ zo weinig dat ons aansprak gevonden, omdat deze ge-

[p. 276]

dichten door het gevoel zelf zo ontzenuwd en overwoekerd werden. Misschien is zijn eigenlijke ontwikkeling en vooruitgang - want ik ken geen jonge dichter, die zo vooruitgegaan is - alleen toe te schrijven aan het constant bewust worden van dit tweede hart, en aan het samengrijpen en in spanning brengen van een als het ware voorbij gevoeld gevoel dat daardoor mogelijk werd. Want er is in zijn bewustzijn nimmer iets van het intellectueel zien (de afwezigheid van ongeveer alle plastiek en gestaltevorming in de verzen bewijst dit reeds), het bewustzijn blijft immer in de sfeer van het gevoelende. En daarom ook is er bij hem niet alleen van zuiver technische en dichterlijke vooruitgang sprake, ofschoon die er mee samenvalt, maar in de eerste plaats van een bezinnende. Er is in deze gedichten een toon van ‘later geschreven’, die sommige van hen bijzonder aangrijpend maakt. Er is nooit een directe kreet uit het leven, nooit een ogenblikkelijke visie, nooit een onmiddellijk onder woorden brengen. Het is altijd een bezinning die gevoelig wordt, een herinnering die klank krijgt, een klacht eerst na de terugtocht. En juist omdat deze gevoelsaard zo geheel vreemd is aan verstand, aan intellect en aan geestelijk zien, maar toch zo geheel sub specie aeternitatis een sfeer buiten het eigenlijk leven heeft, noemde ik haar oorsprong het tweede hart.

Er is in de zwakkere gedichten iets van slaap, van dodelijke vermoeidheid, van lome berusting, van overmand worden. Zij zijn waarschijnlijk meer zoekend naar het hoge gevoel dan daardoor aangedreven geschreven. Zij stammen nog uit de levensverdoving zelve, voor hij zich naar een uiterst en stil alleenzijn daaruit optrok, toen de walm van de toorts het reeds smeulend licht nog omhulde. Vaak herhaalt zich de klacht dat hij een vreemde in zichzelf is, dat het ontwaken het wezenlijk leven onderbreekt. Maar juist waar voor hem het leven eindigt en stil wordt, juist waar hij tegenover zijn eigen werkelijkheid vreemd komt te staan, vangt in hem ‘de droom van den vreemdeling’ aan, met niets dan die diepe, zoete toon die zijn beste gedichten kenmerkt, die hij ten onrechte, en op een te laag plan, voor de

[p. 277]

lokstem van de dood houdt; want wat is deze dood meer dan een schaduw tussen de schaduwen van dromen? en is de tweede dood, waarvan de Openbaring en Michelangelo's sonnet, door Keuls vertaald, spreken, niet het enige waarvoor wij vrezen?