Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

H. Moulijn-Haitsma Mulier
‘Het paradijs herwonnen’

‘Het paradijs herwonnen’. - De titel verdedigt dit dramatisch gedicht, staat daar als een engel met een vlammend zwaard op de stoep, en wijst gebiedend terug naar Milton. Laat u niet afschrikken door die lichtreclame, stap kalm binnen en wees terstond gerust gesteld, want onder Miltons groot woord staat met cursieve letters: ‘In dit drama wordt in beelden weergegeven, hoe eene menschelijke ziel in zichzelf haar oorspronkelijk verband met het heelal hervindt.’

En niet beter kan ik u een indruk geven van wat daar binnen op het doek vertoond wordt, dan door u de portretten der acteurs te laten zien, en door precies over te schrijven hoe de dichteres haar Dramatis personae afficheert:

Eva

de menschelijke ziel.

Adam

vreugde- en liefde-element in de ziel, van oorsprong het alomvattend element.

[p. 270]

Lucifer

de beperking, element van smart in de ziel.

De manebruid

beeld van alle werking door de beperking in de ziel teweeg gebracht: haat, sensualiteit, het niet tot wijsheid gebrachte weten; in één woord: de schijn in actie gebracht.

Het koor

treedt afwisselend op als deelnemer aan en als toelichter van de handeling.

Ik kan het niet helpen, maar ik word hier wee van het woord ziel, van het woord alleen al, laat staan dan van al die ‘elementen’ waarin dat ding verdeeld wordt, halfslachtig en ethisch, allemaal om toch weer later ‘in zich zelve’ het oorspronkelijk verband met het heelal te hervinden. De enige figuur waarom we gaan kijken, is de ‘Manebruid’. Dat moeten we weten, wat dat wel is! Ook haar portret: ‘haat, sensualiteit, enz. in één woord: de schijn in actie gebracht’ is bijzonder aanlokkelijk. Van zo'n zeemeermin berichtten Milton en Vondel nog niets. Goed, we gaan binnen.

Het onderwerp van het drama is dit: Eva heeft eigenlijk haar beroemde genesis-val gedaan uit liefde. Neen, niet uit wat u nu denkt, maar uit echte liefde, geestelijke. Zij wilde meer weten, om meer te kunnen liefhebben. Zij is dus eigenlijk nooit gevallen. Zij werd al a priori gered door haar eerlijke bedoelingen. Een beetje ‘domheidsmacht’ dus, want Adam is daarop wel degelijk, en dubbel en dwars, gevallen. Hij is verloren gegaan door verslaafd te geraken aan de ‘Manebruid’, die hem in het diepst der Hel gekooid houdt met haar ‘schijn in actie’. Ten slotte blijkt het, dat Lucifer van Adams val weer de dupe is, want zolang Adam gefolterd moet worden, moet er een Hel en dus ook een Lucifer zijn. Eva tast, met doorzienigheid, het kwaad in de wortel aan. Zij bevrijdt Adam, Lucifer wordt gered, let wel,

[p. 271]

Lucifer wordt gered, bekeerd als men wil, en stijgt weer als aartsengel en morgenster naar het firmament. Adam en Eva krijgen elkaar. Het Paradijs is herwonnen. Aan het gejubel van het koor geen einde. Einde.

Het is een niet te geloven onzin. Maar nu kunt u tenminste het drama lezen, want zonder bovenstaand helder, zij het ietwat kwaadaardig, resumé hadt u er, maak ik me sterk, helemaal niet uit wijs kunnen worden. Want alles is slap en vaag, zodat een Ariadne-draad, ook al snijdt die in de vingers, uitstekend van pas komt in dit doolhof van psychische retorica en dooreenwemelende ‘elementen’. Ik ben er niet weinig trots op, de ‘draad’ gevonden te hebben en mijn humeur geeft voldoende aan wat een moeite het kostte.

Het stuk is geschreven met ‘binding’ en ‘vorm’, in één woord, in het echte ‘Beweging’-jargon, met weglating van lidwoorden, gebruik van het beeld in abstractie, nevenschikking van zelfstandige naamwoorden, en al die andere kortgedrongen verstoeringen der syntaxis, die Van Eyck en Bloem in hun later werk al niet meer konden gebruiken.

De inhouds-ernst beweegt zich tussen Lioba en ‘The sorrows of Satan’ van Marie Corelli.

Maar nu moet mij nog van het hart waarom ik over dit drama schrijf. Alleen omdat ik van mevrouw Moulijn, vroeger in ‘De Beweging’ nog, korte gedichten gelezen heb, die mij indertijd werkelijk getroffen hebben. Zij is de vertaalster van vijftig Shakespeare-sonnetten, maar hoe is het mogelijk dat zij de lectuur der drama's achterwege heeft gelaten! Men kan Shakespeare niet lezen zonder hem na te volgen, meende Goethe, die van ‘Het paradijs herwonnen’ alleen Miltons versie kende.

En Miltons grondgedachte is, in het kort, dat de wereld alleen verlost kan worden door een Verlosser. Het Paradijs ging verloren, doordat de menselijke kracht tekort schoot tegen de verzoeking en ongehoorzaam werd. En, in zijn ‘Paradise regained’, geeft hij ons een tegenstelling tot die eerste verzoeking, de Verzoeking van de Zoon van God, mens geworden, in de

[p. 272]

woestijn. En hoe Deze wist te weerstaan. De verzoeking in de woestijn, precies zoals die ons in het Evangelie wordt meegedeeld, met geen andere fantasieën dan grootse illustraties van deze sombere strijd, deelt hij met de eenvoud van een kroniek mede in de vier boeken van zijn ‘Paradijs herwonnen’, die Dostojewsky, toen hij zijn ‘Groot-Inquisiteur’ schreef, stellig moet gekend hebben.

En mevrouw Moulijns fout, haar diepere, als ik het zeggen mag, geestelijke fout, is juist niet weerstaan te hebben, als dichter, aan één der grote verzoekingen. Al de verwardheid, al de daadloze abstracties van haar drama, had men vergeven als het ernst geweest was. Geen omweg, al ging hij de gehele wereld der slechte literatuur om, had ons afgeschrikt en had ons zelfs lang geschenen, wanneer wij in het gegeven een onderliggende waarheid ten slotte toch ontdekt hadden, al was het dan maar een persoonlijke waarheid, desnoods een dogmatische, als in de stukken van Henriëtte Roland Holst. De vreemdste kronkelingen leggen wij geduldig af, als het doel de tocht waard is. Bij het Paradijs herwonnen is dit echter niet het geval. Maar wat dan wel?

Hier is een geest verleid, geest te blijven. Dit is de verzoeking van de dichter: zijn geest buiten de wereld te houden. Niet deel te nemen aan het creatieve proces, door zich af te zonderen, en in zelfbespiegeling een gewaande hemel te aanschouwen. Dit is slechts op één wijze mogelijk: op de wijze van de mysticus die zijn gehele hart en zijn gehele verstand naar zijn aanschouwing opheft. Maar zolang men nog één woord schrijft, leeft men in de dingen die men aanroert; zolang men nog zijn Psyche met een laatste innerlijke behoefte realiseert tot Eva, moet men het gevolg daarvan aanvaarden.

De tweede verzoeking waarvoor mevrouw Moulijn zwichtte, was dat toen zij haar ziel Eva noemde, zij dit niet deed om Eva, maar alleen om haar ziel een wijder en algemeen-menselijker betekenis te geven. Dat maakte dus terstond weer de wil tot het dichterlijk goede, het concreet realiseren, ongedaan. En

[p. 273]

die zonde bracht haar van kwaad tot erger. Want ook de abstracties, als Lucifer is, symbool van alle kwaad, ontdeed ze van zijn aardse ernst en dus eigenlijk van zijn betekenis voor ons. En daardoor werd het groot tournooi, dat sinds de godsdienst der Perzen het geestelijk leven der mensen in hun voorstelling van krachten in het heelal beheerst, tot een laffe parade.

Het gevaar van deze verzoeking bedreigt ons allen. Want wij allen zijn in ons hart eenzame zelfbespiegelaars. De dichterlijke redding is deze: dat zich onze mijmeringen in de wereld om ons heen vastleggen, en in haar realisering zelf een kracht vinden, een soort goedheid, de ‘reiniging’ waarvan Aristoteles sprak. De val is: de geest blijft, in een angstige hoogmoed, geest en drijft zich zelf naar het niets.

Het eigenlijke onderwerp van mevrouw Moulijns drama had een prachtige vorm kunnen vulden in een sprookje, en ik heb maar naar het diepe en aangrijpende ‘De sneeuwkoningin’ van Andersen te wijzen om dit te verduidelijken. De dichteres was verloren toen zij de ziel Eva in plaats van Gerda noemde.