Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

J.W.F. Werumeus Buning
‘Enkele verzen’

‘Mais outre que la poésie tient plus de la précision que du vague, la manie de ce prince le poussait aux plus charmantes erreurs. Il ne pouvait partir pour Versailles, pour Saint-Germain, sans déplier d'immenses cartes de la région parisienne, bariolées comme des cachemires. Sous prétexte de trouver la route la plus courte, il se perdait.’
(Le bal du comte d'Orgel)

Waarom heeft Werumeus Buning het ons zo moeilijk gemaakt? Waarom geeft hij, vlak na de tweede uitgave van zijn ‘In memoriam’ deze ‘Enkele verzen’ uit? Want dit is een bijeengeraapte haastige keuze, waarin het gedicht dat we in ‘De Stem’ van hem lezen, en dat tot het beste behoort van wat hij na ‘In memoriam’ geschreven heeft, nog ontbreekt, een keuze van bijna-geïmproviseerd atelier-werk, schetsen, opzetten, studies, brokken meesterlijke fragmenten in een telkens afgebroken

[p. 242]

vaart van curieuze details, voorlopige notities van een schemerende visionaire weelde, nimmer vastgehouden vormen van begin van poëzie, een keuze, om kort te zijn, waarin wij ieder ogenblik de grote hand die de ‘Rozenliederen’ van ‘In memoriam’ schreef werkzaam zien en helaas ook wanneer zij uitschiet werkzaam zien blijven. Sommige dezer gedichten hebben, ik ben er zeker van, de dichter parten gespeeld, hun warme vaagheid was aan zijn gevoelsleven vertrouwelijk, zij moet in een behagelijke stroom van uitstortingsvrijheid zijn medegezongen. Juist hun vormeloosheid drong zich aan hem op, de mogelijkheid van direct gevoel in het vloeiende der beelden. Er was geen engel achter zijn schouder, noch een duiveltje op zijn werktafel, die zijn hand inhield. Hij was alleen, ontzettend alleen met zichzelf, alleen en spelend als een kind, met dat dwingende neuriën van binnen. Hij had ‘In memoriam’ geschreven, hij was heengegaan en morgen zou de dood komen. Hij sliep. De wereld was een nachtelijke onwerkelijkheid, die eeuwen duurde, maar eeuwen die terug liepen, terug in de tijd. Het nachtelijk puin werd langzamerhand overstraald door het eerste heldere licht. Toen hij ontwaakte, was de schepping nauwelijks voltooid, maar de herinnering aan de toekomst van de wereld bleef nog iets feestelijks, iets van gered-zijn, verlenen aan de Gestalte van de Aanvang; de planten hadden nog geen wortel geschoten en bleven als een goudwolk van zaadpluisjes drijvende, de dieren stonden in bonte optocht voor de eerste mensen geschaard. Het pure genot van dit ontwakend aanschouwen, neen, reeds het bevrijd zijn van elke geestelijke pijn maakte dit eindeloze moment hartstochtloos zalig. Vooral omdat een interieure muziek niet ophield woordeloos hetgeen men ontkomen was te herdenken.

Er was geen Wil, geen Schepper in deze wereld, het ging alles toe volgens een orde, waarvan men in het ontvlucht tumult eens gedroomd had. Het was reeds zaligheid de ademloze stilte te onderbreken met het enkele noemen van lang-geleden gekende maar goddank weer weggezonken dingen. Met die namen steeg

[p. 243]

alles weer te voorschijn, werd alles pas weer werkelijkheid, de dieren, de vogels, het edele lichaam van de vrouw, het water en de bomen. Het beeld steeg met het woord tegelijkertijd in het bewustzijn, daar was een soort scheppingsvreugde in te bespeuren. Maar men schiep slechts naar de mate dat het andere bleef opstijgen, men was afhankelijk van die ondoorgrondelijke vruchtbaarheid, men was, als ik het zeggen durf, een passief schepper. Er bleef immer iets van een vernietigd verstand in dit willoos noemen.

Ik vermoed dat gedichten als ‘De planten’, ‘Adam en de dieren’, ‘Eva en de slang’, lang nadat de natuurlijkheid van hun dichterlijke houding al weer opzettelijk opgeroepen kon worden, geschreven zijn. De beelden bewaren, soms in verstarde grilligheid, een vlakke stilstand, ze zijn zelden energiek, sprongklaar, gespannen van ingehouden kracht. Ze blijven illustratief, meer voorafgegaan dan gevormd door de ontroering. Het ineenlopen der soms gevoelig aangebrachte kleuren doet denken aan aquarellen. Ze zijn geschreven in willekeurig maar onophoudelijk gekneusde alexandrijnen, met een slordigheid, die een rijk gevoel maar ook een gaarne toegeven daaraan verraadt. Voor ons lijkt dit een kabbeling, in hem moet een onstuimige vaart merkbaar geweest zijn die hem schrijvende hield. Ja, het kan wel niet anders, of tegenover zulke gedichten staat de lezer anders, dan de dichter zelf. Want de vorm, die beider houding eender dwingt te zijn, ontbreekt.

Het merkwaardige dezer verzen blijft vooral, naar ik meen, hun anterieure gevoelsstaat, die ik boven trachtte te omschrijven, en die herhaaldelijk in gelukkige wendingen en tekenende details, ofschoon meer in het picturale dan in 't poëtische, doorbreekt. Ik moet echter zo eerlijk zijn te bekennen, dat zonder ‘In memoriam’ ik niet zoveel aandacht aan deze verzen zou hebben gegeven en er waarschijnlijk overheen gelezen zou hebben. Zeker zou echter de korte ‘Arabeske’ me in het oog gevallen zijn, een gedichtje, waarin de natuur meer direct en niet via een imaginaire paradijs-staat gezien werd. Het opent de bundel:

[p. 244]

 

Een stilte is in de natuur

 

als het binnenste blaauw van een vuur.

 

In de velden grazen de dieren,

 

paarden en zwarte stieren.

 

In de heldere wateren der aarde,

 

diep verlicht en klaar,

 

spelen visschen met roode staarten,

 

zwaar geschubd en zwierig,

 

het gebladerte dun en tierig

 

hangt er over en spiegelt zich.

Dit geeft even de sensatie van microscopisch turen in een kristalheldere droppel. Er is, misschien juist door de overmatige zwaarte der adjectiva, een lome maar vaste beweging in, die de beelden, als een arabeske doet, om elkaar dichtcirkelt. Jammer is de laatste regel: ‘spiegelt zich’, dat vaag en verschuivend rijmt op ‘tierig’ en ‘zwierig’, geeft wel even de brekende rimpeling van een waterweerkaatsing, maar houdt de toon op het eind te zwevend. De schrijver had beter het eerste rijm weer opgevat, om de arabeske te sluiten, en de regel b.v. veranderd in: ‘spiegelt zich in het azuur’, wat tevens het ‘binnenste blaauw’ had teruggeroepen, terwijl het ‘hangt er over’ in de ruimteloosheid van dit klein heelal toch zonder betekenis is.

Dat ‘blaauw’ met twee a's geschreven werd, is onnodig en hinderlijk. Evenzo storen te vaak voorkomende genitieven en andere archaïserende zinswendingen in de ‘paradijs-verzen’, die ik nu maar verder onbehandeld laat, als een moedwillige retoriek.

Ik haast me hierdoorheen naar de kleine cyclus ‘Een vlam’, bestaand uit drie gedichten, die de bundel besluit. Men herkent terstond de dichter van ‘In memoriam’, vooral in I en III (het middelste staat te zeer onder invloed van A. Roland Holst); men heeft weer, als bij Bunings beste verzen, het ietwat duizelig gevoel de woorden te verliezen en direct voor een donkere stem te staan. ‘Een vlam’ is de opstijgende laatste materie van de

[p. 245]

ziel, die telkens en telkens terugkeert om haar in de slaap van het lichaam verzonken vriend weg te roepen naar het geluk dat zij thans aan de overzijde van dit leven heeft leren kennen. Ik schrijf I voor u over:

Een vlam, die door het venster sloeg
te onverwachts, te middernacht;
een ziel die radeloos antwoord vroeg
aan slaper die te lang bedacht,
die woelde in zijn zwaren droom
en wetend wat hem werd gevraagd
verblind zich hief en 't raam aanzag;
daar schemerde de nieuwe dag,
en de uren waren al vergaan
sinds hij geraakt werd van die vlam,
die zich weer keerde en afscheid nam,
gelijk zij kwam.
En die zal keeren en zal gaan
tot er geen dag is en geen nacht,
en die zal komen onverwacht
tot hij met haar zal gaan.

In II volgt een gesprek met de ontvloden ziel over het land dat zij thans bewoont, en waarvan zij bij iedere terugkeer de bewegingen in haar gestalte medebrengt. In III vaart de vriend voor een wijl uit het lichaam als een onzichtbare vogel met de ziel mede boven dit land, totdat hij weer achtergelaten wordt in zijn lichaam en niets terugvindt bij ‘dit wit papier waar de letters staan’.

Zoodat ik geweest ben waar ik niet weet
en het landschap en mijnen tocht vergeet
en al wat mijn hand hier schrijven deed.

[p. 246]

De uitgave van ‘Palladium’ is weder uitstekend verzorgd. De titels en opdrachten zijn in de marge, aan de buitenzijde der gedichten, rood gedrukt. Ik had dit rood beperkt tot de aanvangsletters. Men kan thans onmogelijk de linkerbovenhoek van blz. 8 mooi vinden. Ook de gewoonte leestekens, voornamelijk punten, achter titel en opdracht te plaatsen, zou ik willen afgeschaft zien. Dit zijn opschriften, geen volzinnen, en welk doel hebben daar dus punten? Natuurlijk moeten zij bewaard blijven als afkortingstekens bij voornamen door letters aangeduid.

Bovendien zou ik het enorme rode stempel van ‘Palladium’, dat op al de omslagen, klein of groot, zijner uitgaven even groot blijft, eens herzien. De twee L's kietelen elkanders tenen met hun Turkse krul-pantoffels, de A's hebben dakjes nodig om in de strekking van het rondgaand woord te blijven. Maar er zijn weinig dingen zo moeilijk als een L met een daaropvolgende A. Dit slaat als men niet oppast een scheef gat in een woord. Ik hoop dat de heer Van Krimpen, door wiens goede zorgen de best-gedrukte Nederlandse poëzie het licht ziet, door deze opmerkingen van mijn belangstelling in zijn ernstig werk overtuigd blijft.