Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

[p. 213]

Hendrik de Vries
‘Lofzangen’

Ik behoor, na lezing en herlezing van deze veertien gedichten, niet tot de velen die na ‘De nacht’ en ‘Vlamrood’ met de laatste kleine bundel van Hendrik de Vries teleurgesteld waren, al kan ik mij, door de moeilijkheid die ik had deze verzen te verstaan, de teleurstelling die het boek bracht begrijpen. Want De Vries schreef, in ‘De nacht’ en ‘Vlamrood’, behalve enkele in hun vorm perfecte gedichtjes die de aard van zijn poëzie al direct lieten vaststellen, verder merendeels aanlopen en opzetten, fragmentarische voor-studies als het ware, spanningen die zich niet voltrokken, werkelijkheidsbeschrijvingen die de stand van de dichter onbepaald lieten, zodat men omtrent hem in een onzekerheid bleef verkeren, die thans, door de te plotselinge en bijna demaskerende overgave van ‘Lofzangen’, aanvankelijk ietwat ontnuchterd wordt.

En dit te meer, omdat hij hier de hem eigen woordkracht, waardoor zijn goede verzen zich kenmerkten, op-eens ongebruikt laat. Het is alsof hij, buiten zijn eigenlijke dichterlijke persoonlijkheid om, één waarheid, die hem op andere wijze in beslag neemt, wil verkondigen. De kracht van zijn woord is daardoor armer dan zijn adem en minder sterk dan zijn stem; hij laat een hoge maar kleurloze klank horen, die doet denken aan een voortdurend overslaan, en met ‘lofroepen’ of ‘lofgalmen’ zou deze bundel juister betiteld zijn dan met ‘Lofzangen’.

Om nog even bij de ‘woord-kracht’, zoals ik het noemde, van De Vries' verzen te blijven, ze is tweeërlei en bepaalt tevens, van weerszijden, het spookachtige, gehallucineerde karakter van zijn visionaire gedichten. Ik omschreef dit, enige jaren geleden, ongeveer als volgt: aan de ene kant een lichtheid, een ijlheid van een nachtwandelende geest die, zonder ergens door weerhouden te worden, in gruwelijke en geheimzinnige ontmoetingen wordt weggeleid tot waar een plotselinge schrik hem

[p. 214]

zichzelf doet zien, zoals een slaapwandelaar die men bij de naam aanroept, maar hem dan zo onmeedogend en objectief zichzelf doet zien, dat het is alsof het ganse visioen, daaromheen samengetrokken, één moment in een onheilspellende stilstand blijft, - aan de andere kant geven deze droomverzen een preciese en opzettelijke werkelijkheid, een meer dan levensgrote hyper-realiteit, in harde en onmelodieuze regels waarin de benauwende eentonigheid van een koortsige oppressie wordt bereikt door een voortdurend overdadig-aangewend binnenrijm, hetgeen de indruk maakt van ineengekrompen balladen, waarbij de dichter vreesde dat het verbreden van de vorm de kracht der dictie zou doen verminderen.

Van het eerste geef ik u een voorbeeld door één zijner ‘Droomballaden’ over te schrijven, waarin hij een gedaante ‘met grauw beschreid’ gezicht ontmoet, die hem meevoert ‘bij de hand’ en hem binnenbrengt in een huis, dat wel op een ‘andere’ wereld moet zijn, waar hij licht voor hem ontsteekt en hem alleen laat. ‘Hier zit ik’, en het tikken van een klok maakt het wachten op het verlossende morgenlicht tot een schoksgewijs martelende eindeloosheid.

Ik zag hem. Zijn gezicht was grauw beschreid.
Hij heeft mij aangesproken.
Hij heeft mij bij de hand geleid.
Hij liet mij binnen en heeft licht ontstoken.

Hier zit ik. Het getik der klok verbeidt
Nog steeds den dag, die half schijnt aangebroken.
Een lijkig vaal dat alles overspreidt,
Een schrik, ondraaglijk, als de schrik voor spoken.

Van het andere element in zijn poëzie moge ‘Mijn broer’, uit zijn eerste bundel ‘De nacht’, een denkbeeld geven. De gestorvene is voorbij een grasveld met iepen, dat even het beeld van een kerkhof oproept, alleen verder gegaan en verdwenen ‘door

[p. 215]

de woestenij’. In de droom ligt hij weer naast hem. De dichter roept hem bij de naam en ondervraagt hem naar zijn verdere tocht. Maar de teruggekeerde dode vermag zich slechts verstaanbaar te maken, door hun plek van afscheid, waarlangs hij ook nu weer tot hem terug kwam, voor hem aan te duiden.

Mijn broer, gij leedt
Een einde, waar geen mensch van weet,
Vaak ligt gij naast mij, vaag, en ik
Begrijp het slecht, en tast en schrik.

De weg met iepen liept gij langs,
De vogels riepen laat. Iets bangs
Vervolgde ons beiden. Toch woudt gij
Alleen gaan door de woestenij.

Wij sliepen dezen nacht weer saam.
Uw hart sloeg naast. 'k Sprak uw naam
En vroeg, waarheen gij gingt.
Het antwoord was:
‘- Te vreeselijk om zich in te verdiepen.
Zie: 't gras
Ligt weder dicht met iepen
Omkringd.’

Om thans op ‘Lofzangen’ terug te komen, de sterkste kracht van De Vries' poëzie, die bestaat in het insmelten van zijn woorden-rijkdom in de poëtische ervaring, is zoals ik boven al zeide, ongebruikt gebleven; de ruwe massa dichterlijk erts, waaruit deze bundel is samengesteld, werd er niet van doordrongen. Want hij werd hier bezig gehouden, bijna zou men kunnen zeggen: gekweld en voortgejaagd, door een buiten zijn ervaring liggend enorm intellectueel vraagstuk, dat met zijn sirocco ook het machtige natuurlijke talent van Bilderdijk (waaraan het merendeel dezer verzen onweerstaanbaar doet denken)

[p. 216]

heeft ingestoven en verschroeid: de oorsprong der wereld. Een zo op zichzelf samengetrokken gewaarwordingsleven, welks ontwikkeling bestond uit een langzaam bewustworden van eigen innerlijke nog half-slapende en vóór-menselijke natuur, stelt plotseling dit probleem buiten zich, in de wereld, en vraagt naar de groei van God, naar het Beginsel der dingen. Er kan niet een Niets bestaan, om de eenvoudige reden dat het ondenkbaar is. Zelfs de vraag naar het eeuwige bewijst zijn bestaan, zelfs het verderf dat alles achterhaalt wijst op een toekomst. En het Goddelijke is een ‘onverbroken straling’, een ‘eeuwig hevig dageraden’, een ‘eeuwige herhaling’.

Zoo dagen achter dogen achter dagen,
En jaar aan jaar, en eeuw aan eeuw aan eeuw.
O, massa's, opgelaaid als hartstochtsvlagen!
O, vuur! O wereldnacht! O heete sneeuw!

Dit geheel op het gebied van intellectueel aanschouwen overgeplant besef, gaat De Vries' ervaringskracht te boven. Het is het vermogen van Dante, of ten minste de harde passie van Valéry, die daarvoor nodig zijn. Hij schiet te kort, de stem zinkt terug achter de uitgestorte woorden, en dikwijls blijven min of meer tastende formuleringen heen en weer vlagen. Ook Schillers beroemd lied ‘An die Freude’ brengt het eigenlijk niet verder.

Met Schiller heeft hij ook de overgang uit de ballade-toon, van de eerste periode, naar het oratorische, van de tweede periode, gemeen. Zolang dit oratorische geen retoriek wordt, vindt men dan soms schone en zeldzame voorbeelden van didactische poëzie, beurtzangen van koren en tegenkoren, waartussen eensklaps een ‘stem’ met een heldere vermaning zich verheft. Vrijheid en persoonlijke gewaarwording zijn, in de beste momenten, opgegeven voor een eeuwig en alomzingend verband in een groot rijk van wetten en noodlot.

Ik haal, als het beste wat ik in de bundel heb kunnen vinden, een fragment van het laatste gedicht voor u aan, een koor uit

[p. 217]

‘De sterren’. Ten slotte heeft ook hier weer in de nacht, ‘dans l'ombre de l'obscure nuit’, waarin de mens, als Kant, als Pythagoras, het omringend donker voelt dichtsluiten om hem heen en al zijn ervaringsleven en kennis verzameld omhoog drijft tot de vreugde van het zuiver aanschouwen, - ten slotte heeft ook hier weer het zuiver aanschouwen van dit ‘veld met vruchten overladen’, dit ‘eeuwig hevig dageraden’, een gevoelswaarde aan het duizelend begrip verleend.

Afgrond, steeds en steeds ontgonnen
Voor den Moei van woeste hoven -
Groeidrift, nimmer overwonnen,
Hoe de hagels haar berooven;

Jacht van tuimelende zonnen,
Van verschijnen, juichen, dooven;
Aanval, immer herbegonnen,
Einde, steeds en steeds verschoven.

Hunkring, nimmer te verzaden,
Levens-eeuwige herhaling:
Eén gedrang van scheppingsdaden,
Eén onafgebroken straling.