Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

A. Draaijer-De Haas
‘De gelukzoeker’

Is het werkelijk nodig, en waarom dan, dat het met de ‘gelukzoeker’ van mevr. Draaijer zo miserabel afloopt? Zo miserabel, dat als ik het boek dichtsla, een gevoel van inwendige weeheid en wrok, van walging en verslagenheid mij blijft bevangen, alsof het leven niets anders is dan een plompe zwaartekracht, onevenredig wreed in zijn verbrijzeling van het kleine, zoals mij dat overkomt bij het zien van een op straat overreden vogeltje.

Dr. Lanz is pas 23, doctor in de letteren, getrouwd, weliswaar met een oudere vrouw, leraar in een provinciestadje; hij voldoet op de beide scholen waar hij les geeft, schrijft zo nu en dan, heeft een klein fortuin, geen schulden of andere misères uit zijn studententijd, leeft zonder ongeregeldheden, enz. Over een jaar of tien was hij conrector geworden, man van gewicht in zijn kring, met wijdere belangstellingen, als dichter lid van de ‘Vereniging’, samensteller van een commentaar op zus of zo, secretaris van dit of dat, vol ijver literair schoonheidsgevoel bijbrengend aan de langs hem glijdende generaties waarvan de vrouwelijke helft van vakantie tot vakantie eenparig op hem verliefd zou zijn gebleven. Want hij is ook knap als man, met zijn blinkende tanden en blond spitsbaardje, met zijn heimelijk gevoel van een meerderheid, met zijn minzaam lachje en iet-wat gemaniëreerde wellevendheid, met zijn ‘Christus-sonnetten’ en ‘Wanhoops-verzen’ in de tijdschriften, met in het kort al de

[p. 172]

ijdele en onschadelijke gewichtigheden, die voor een dilettant als hij is van evenveel gewicht zijn, als voor een kokette vrouw een verzorgde toilettafel. Ik vraag me af, waarom gunt het leven zulk een man zijn kleine rol niet, waarom mag hij niet wat zitten soezen op zijn werkkamer en aan een meisje, dat in de klas met gevoel gedichten weet voor te dragen, privaatles geven, waarom wordt hem niet toegestaan langzamerhand in zijn eigen pose in te groeien, een held te worden in ‘Eigen Haard’ en ‘Europa’, een Don Juan in Kampen of Deventer, een commentator tussen de commentatoren? Hij was ook nog wel een mens tussen de mensen geworden, als de moeilijkheden, de kinderen en het succes waren gekomen of achterwege gebleven. Waarom moest hij zo onverbiddelijk worden aangegrepen, hoe vond het leven in zijn fladderende ziel nog zulk een houvast om hem zodanig te kunnen deren?

Ik weet het niet, Dr. Lanz zelf brengt het niet tot een ‘hoger inzicht’, hij begrijpt het zelf ook niet, mevr. Draaijer ook niet. Zijn ineenstorting is een te zware val voor dit gewichtloze voorwerp, en tussen zijn tevreden bestaan in het keurige huisje aan de singel, en de nacht dat hij in het Haagse Bos als een vermorzeld vod op een hoop bladeren ligt te ijlen, gaapt een diepte die zelfs met twee ongelukkige huwelijken en twee mislukte aanzoeken niet te overbruggen valt. Ook het opgeven van de leraarsbetrekking, onmogelijk geworden na zijn tweede huwelijk, ook het fiasco van zijn journalisten-loopbaan, ook de alcoholische verdoffingen, die hij in gezelschap van de hem langzamerhand verachtende collega's zoekt, zijn meer als gevolgen dan als oorzaken van zijn reddeloze ondergang naar voren te brengen.

Het gehele probleem zou opgelost zijn, als Dr. Lanz een werkelijke held geweest was, met een zichzelf meeslepende zielskracht, met een tot in zijn inwendigste diepten doorwerkende bewustzijnsmacht, zodat de noodlottige omstandigheden tot in zijn merg voelbaar waren geweest. En nu bedoel ik nog niet eens de actieve held van Corneille die zijn leven overheerst,

[p. 173]

neen, al was Dr. Lanz maar een der passieve helden van De Musset geweest, die, slachtoffers van hun verterende sentimenten, waar zij zichzelf roekeloos in wegwerpen, een sublieme geste vinden, waarmee zij het waardeloos leven overtreffen, - het gehele vraagstuk was verklaard, en het boek was een geheel ander boek geweest.

Dan was nl. de kracht van deze held tot in elk onderdeel doorgedrongen: elke volzin had stijl, elke gebeurtenis betekenis gekregen, elk complex van situaties was compositie geworden, elk detail zou scherper markerend zijn. Want het leven heeft misschien een waarde als werkelijkheid, maar dan alleen omdat daarin de ziel verwerkelijkt wordt. En waarvoor dient de descriptie van het leven in de vorm van een roman anders dan om dit voelbaar te maken?

En een mens is nu eenmaal geen vogeltje, en het gecompliceerd raderende leven is geen vrachtwagen, waarvan het vogeltje niets begreep, het arme vogeltje, dat op-eens verbrijzeld op de straatstenen ligt.