Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

[p. 162]

Henri Borel
‘Het schoone eiland’. Een tweede boek van wijsheid en schoonheid uit China.

‘Een tweede boek van wijsheid en schoonheid uit China’, luidt de ondertitel, en we denken een vervolg in handen te hebben van Borels bekend geworden ‘De geest van China’. Wat echter niet waar is. Want China is in dit boek, om zo te zeggen, niet onderwerp maar voorwerp; het eigenlijke onderwerp is de schrijver, Borel zelf, die, na een afwezigheid van 27 jaar, een tweede reis naar China heeft ondernomen en nu hier van zijn gewaarwordingen, merendeels ‘rêveries’, een zeer persoonlijk getint verslag uitbrengt.

Het is een serie emotioneel uitgewerkte dagboekschetsen. Maar mogen het dan slechts persoonlijke gewaarwordingen zijn, moge hetgeen hij zag in de sfeer van het gevoel weergegeven zijn met alle gevaar van onzuiverheid daaraan verbonden, misschien juist daardoor deelt zich van tijd tot tijd de ontroerde belangstelling van de schrijver aan ons mede. Belangstelling, want van studie is in dit boek geen sprake, noch van dieper indringen of wijder omvatten, waar alle realiteit tot een gevoelswaarde werd teruggebracht. China komt, bij wijze van spreken, niet met al zijn deugden en ondeugden tot ons, maar wij gaan met Borel en al diens deugden en ondeugden naar China.

Maar hoe gaan wij op reis? dat is nu de vraag. Uit liefde voor het Oosten, of uit haat tegen het Westen? Gaan wij om in de oerkracht van vreemde culturen, welke kracht juist door deze vreemdheid zich duidelijker voor ons manifesteert, een steun te vinden voor een levenshouding die in het onzekere en verbroken Europa niet langer gevonden wordt? Drijft ons een positieve drang naar orde en de religie, of gaan wij uit morele of religieuze ontreddering weg uit het vaderland? Is het 't Oosten dat trekt, of het Westen dat loslaat?

Of gaan wij, eenvoudig omdat het menselijk hart een zwerver is, omdat het van afscheid tot afscheid verder gedreven wordt

[p. 163]

door eigen wereldomspannende rusteloosheid, en in een vermoeden van eeuwige vernieuwing de melancholie aanvaardt van het tijdelijke dat telkens onder ons waardeloos wordt en afbrokkelt? En dan zijn wij zwervers, en de wijde wereld is ons te eng.

Maar er zijn er ook die in hun eigen vaderland zwervers zijn, en dat weer met geheel onderling verschillende aanleg, vanaf Nico van Suchtelen, die in zijn ‘zwerftochten met zijn tent’ vooral een geestelijk-hygiënisch contact met de natuur zoekt, tot aan Kant die, ofschoon hij Duitsland nooit verlaten had, een beschrijving gaf van de bouw en het verkeer van de Londense bruggen met de levendigheid van een ooggetuige.

En er was, ongeveer 150 jaar geleden, een Fransman die Xavier de Maîstre heette, en die in zijn beroemd boekje ‘Voyage autour de ma chambre’ zichzelf beschrijft als een zeer avontuurlijk zigeuner tussen zijn stoel en het bed ‘ten noorden van deze stoel’ en die tussen de deur en het gordijn een wonderbaarlijke wereld ontdekte.

Om tot Borel terug te keren, hij ging naar China uit liefde voor dit land en wat hij daarover aantekende is dan ook het lezen waard, zolang hij zich bij China blijft bepalen. De beschrijving van zijn bezoek aan de tempel van Kwan Yin, het interieur en de eredienst, het is belangwekkend, het is zelfs suggererend. Hij beperkt zich hierbij tot het weergeven van de emotie, en hij heeft ook de emotie om de emotie gezocht, om een variant van l'art pour l'art te gebruiken. Het bewustzijn, dat wij in Europa misschien ten onrechte als het meest waardevolle en specifieke van de mens beschouwen, bleef, bijna met opzettelijkheid om de stemming niet te schaden, buiten werking. Van meer waarde is daarom voor mij zijn hoofdstuk: ‘De dikke god’, het bekende Chinese beeldje in speksteen, brons of porcelein, ‘de lachende, van welgedaanheid glimmende dikzak met den uitpuilenden buik, de kwabbige wangen, de vette ooren en de afhangende borsten’. Men leze de bladzijden waarin hij vertelt, van welk een verheven Boeddhistisch - het is ook een

[p. 164]

theosofisch - idee deze voorstelling van een volgegeten dikzak de populaire materialisatie is. ‘Vermoedelijk’, zegt Borel ‘heeft men indertijd in Amerika van deze in China zoo populaire figuur gebruik gemaakt toen men dat potsierlijke geluks-mannetje heeft willen lanceeren, als hanger, of étagère-poppetje, of mascotte, dat in den galanterie-handel bekend is als “Billiken”.’

In dergelijke passages, waarin hij dus zijn Westers intellect niet geheel uitschakelt, maar in werking houdt tot een dieper doordringen en rekenschap geven van de emotie, is Borel het best, zo b.v. in het weergeven van de tuin van een Chinees miljardair, in zijn uitlegging van wat de Chinees ‘zweven’ (siao iao) noemt.

‘Dit “zweven” drukt in een Nederlandsch woord maar zéér gebrekkig uit, hetgeen het hoogste genot van den Chineeschen kunstenaar is. Er is voor noodig: zee, verre bergen, wijkende horizonten, vage nevelen. Mijn oude leermeester Chao (Tio) placht, toen ik als jong student op een bungalow hoog op een rots woonde, uren lang doodstil, roerloos op den top van die rots te zitten, en in de verte over de zee en de verre bergen te staren. Toen ik hem eens vroeg: wat doe je daar toch? antwoordde hij: “siao iao” (zweven). Dit zweven is het uitdeinen van de ziel in de verte van horizonten en zee-oneindigheid, het is een bijna uit het lichaam treden en zich verliezen in den Kosmos, één worden met de wereldziel...’

Maar meestentijds komt het intellect, dat door Borel werd teruggedrongen om de emotie niet te bederven, onverwacht weder opduiken en - wreekt zich. Dat is in de gedeelten waarin hij niet over China alleen spreekt, maar b.v. aan Europa terugdenkt, of waar hij Chinese toestanden met hetgeen in Europa daarmee overeenkomt, vergelijkt. Dan is hij altijd ‘er naast’ en onrechtvaardig in zijn verachting voor Europa. Het is niet moeilijk, de tuin van een Chinese rijkaard boven een Scheveningse pensionwijk te verheffen, maar indien de schrijver deze tuin met Versailles of Richmond vergeleken had, zou hij waardevoller en essentiëler hoedanigheden van de Chinese tuin hebben moeten naar

[p. 165]

voren brengen, dan waarmee hij thans volstaan kon. Het is niet moeilijk om een Chinese volksbuurt, ‘afschuwelijk leelijk, en walgelijk vies stinkend’, toch ‘miraculeus schoon’ te vinden, wanneer men bij het aanschouwen van het felle zonlicht in die nauwe stegen over een voldoende esthetische zelfbeheersing beschikt om dit als ‘Rembrandtiek’ te roemen, en wanneer men des avonds naar een comfortabel Europees hotel kan terugkeren, met schatten van opgedolven antiquiteiten. In de alleraardigste en pittoreske beschrijving van zijn reis in een Chinees rivierbootje waar, boven aan het tentdek, allerlei stukken lillend vlees, vet, vis, tot een bundel gepakte levende krabben, inktvissen, dode eenden en kippen hangen, verlangt de schrijver toch bijna terug naar een burgerlijke lunchroom. En als uit zulk een trosje ‘wreedaardig tot een klomp vastgesnoerde levende krabben’, er opeens één zijn schaar uitsteekt en hem te pakken heeft, dan troost hij zich niet met de gedachte aan de tekeningen die Chinese en Japanse meesters van dergelijke gevallen gemaakt hebben. Hij prijst het in Generaal Chen dat hij de bevolking van Tsiang Tsioe ‘het idee van orde, netheid en algemeen belang’ heeft bijgebracht, hij prijst de (aan het Westen ontleende) elektrificatie der stad, maar hij bejammert de zindelijkheid en ordentelijkheid zodra daardoor de poëzie van de armoede en het ‘Rembrandtieke clair-obscur’ verloren gaan.