Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

W.L. Penning tachtig jaar

De dichter W.L. Penning, geboren in 1840, viert 10 november zijn tachtigste verjaardag. Deze tachtiger, een twintigtal jaren ouder dan de meesten der z.g. tachtigers, vertegenwoordigt door zijn leeftijd voor ons een eeuw Hollandse poëzie, en door zijn poëzie vertegenwoordigt hij ons het Hollandse leven van een eeuw geleden.

Ik heb zo even zijn grootste en tevens zijn meest bekende gedicht ‘Benjamin's vertellingen’ gelezen. Enige dagen geleden verscheen van dit werk een tweede, herziene druk, met een voorrede van Albert Verwey (Amsterdam, S.L. van Looy - 1920). Zoals Verwey terecht aan het einde van zijn inleiding opmerkt, heeft ‘de aanstonds tachtig-jarige, die tot op het laatste oogenblik vóór deze uitgaaf ter perse ging, zijn vertellingen herzag en verbeterde, tot diep in de twintigste eeuw een geschenk gedragen, waaraan men, als aan weinig andere, de negentiende kennen kan.’

[p. 73]

Humor en teerheid behoren, volgens Verwey, tot de voornaamste trekken van dit werk, waarin de nestor van onze dichters zichzelf achter de naam Benjamin verschuilt en zijn herinneringen vertelt. Maar de humor is nergens scherp, en de teerheid nergens melancholiek. En het zacht gevoel, waarmee dit herinnerd leven eenvoudig werd beschreven, is zo zuiver en argeloos daarin neergelegd, dat het telkens tijdens het lezen als uit de bladzijden schijnt op te stijgen, dat het telkens zich van de lezer meester maakt, die van het boek opkijkt om tegen de levende herinneringen ontroerd te glimlachen.

Ik behoef u de inhoud van 't boek niet te vertellen. 't Is bekend genoeg. Ik wil hier alleen op enige merkwaardigheden wijzen, die naar mijn inzicht het werk van belang maken. Wat men beschreven vindt, zijn merendeels niets dan huiselijke voorvalletjes, die op zichzelf bezwaarlijk als een passend object van kunst zouden kunnen beschouwd worden, maar - en dit is het merkwaardige - al deze huiselijke voorvalletjes zijn gezien in de herinnering als kleine feesten. En deze kleine feesten gaven aan de dichter de verhoogde stemming, waardoor de verzen een tinteling verkregen waar een geheimzinnige troost van uitgaat. We worden ons bewust dat er een blijmoedigheid bestaat, die niet boven het dagelijks leven behoeft uit te stijgen om het rustig geluk van neder-kijken te vinden, neen, die integendeel dat dagelijks leven met zich opvoert, totdat het wordt als een feest dat juist door zijn herhaalde terugkeer zo bijzonder wordt. Wij kennen allen dit gevoel bij Kerstmis, bij Oudejaarsavond. De dag is vanzelf een feest. Het kan niet anders dan feest zijn vandaag, want het is vandaag immers déze dag en geen andere. In de regelmatigheid van zijn terugkeer schuilt zijn uitzondering. De dag heeft telkens weer zijn eigen geur, zijn eigen traan en lach. En we herkennen hem, want hij was er en zal weer komen. De herkenning geeft de vertrouwdheid en de blijmoedigheid, die het dagelijkse altijd weer tot een feest maken.

En zo ‘herkennend’ zijn al deze herinneringen beschreven. Zo speciaal is in dit boek iedere dagelijksheid, zo van duizend

[p. 74]

bijzonderheden, is ieder huiselijk voorval een merkwaardige gebeurtenis, iets aparts, een gelegenheid, wier verhoogde stemming aanleiding geeft tot een gedicht.

Er is nog in de literatuur een figuur, van oneindig groter omvang weliswaar dan Penning, die beschikte, zij het dan ernstiger, minder speels, met hoger humor en dieper vertedering, over hetzelfde gevoel voor de gelegenheid - ik bedoel Charles Dickens. (Zijn ‘Christmas carol’ is het grootste gelegenheidsgedicht dat ooit geschreven werd). Ik zie elementen in Dickens en Penning, die zij gemeen hebben, al hebben beide dichters deze elementen bewerkt met factoren van eigen aanleg en eigen tijdsomstandigheden. Zij hebben beiden het gevoel voor volkseigenaardigheden, voor de vernieuwende natuurlijkheid daarvan. Er is in Kaatje iets van Peggotty, er is in de gehele Benjamin iets van Copperfield. Benjamin is een lyrische herinnering aan Copperfield, hij trekt de eeuw van Copperfield naar ons over. Hoe geheel-Dickens is het romantisch avontuur van Ruth en haar minnaar Eduard, hoe geheel-Dickens is de figuur van Oom Tom, die maar één arm had, maar met zijn éne linkerhand voor de neefjes knipte en knutselde, die hun ‘der hemelbollen wonderbare wetten’ vertelde, ‘de grootheid van 't heelal, de schoonheid der natuur’, die daarbij zelfs de ‘planetenkleur’ niet oversloeg, die zich troostte met het feit geen vogel te zijn omdat hij toch aan één vlerk niet veel zou hebben, die stokpaardjes had, die vermaande, wanneer hij in zijn oude trijpen armstoel een pijpje stopte, om ‘uw beetje kracht voor werkelijke rampen te bewaren’. En hoe geheel-Dickens is Ruth, de ‘schöne Seele’, die haar bekentenissen neerschrijft, de slanke stille vrouw, wier ‘ziel zich los maakt van het stof’, nu haar leven door het grote avontuur van haar jeugd plotseling vernietigd is.

Met dezelfde gave van humor en teerheid waarmee mannen als Penning en Dickens de dag als een feest zien, met dezelfde gave, en om dezelfde reden ten slotte, zien zij juist in de gewone alledaagse mens telkens weer de bijzondere gestalte, die ze met

[p. 75]

hun stemming omweven. De valse democratie wil in ieder mens een koning zien, maar de echte ziet in iedere koning de gewone mens, en houdt van hem om deze gewoonheid, en maakt hem door deze liefde weder bijzonder.

Terwijl zo de opzet van Pennings figuren ons de tijd van Dickens te voorschijn roept, voelen wij toch weer aan zijn wijze van werken dat ons een gehele eeuw van Dickens scheidt. Het was een eeuw van een positivistisch materialisme, welks strenge wetmatigheid de geest wel machteloos beschouwen, maar nimmer beheersen kon. Ook daarvan zien wij de neerslag in Pennings werk. De figuren worden meer bekeken dan geschapen. Dickens' brede verhaaltrant heeft plaats gemaakt voor een verbrokkelde lyriek. Dickens was diep en bewogen. Penning is precies en bewegelijk.

Opstelten heeft in zijn inleiding tot de bloemlezing uit Benjamin's vertellingen, in Penning invloeden aangetoond van Potgieter en Staring. En naar de andere kant zou ik weer in het werk van Albert Verwey invloed van Penning kunnen laten zien (De dood van Alberdingk Thijm). Er zijn in Penning elementen die men terugvindt bij veel Hollandse interieur- en landschapschilders. Merkwaardig is dat, waar hij interieurs beschrijft, hij meer doet denken aan de oudere school, de blijmoedige ouderwetse school (als Bakker Korff en Bles) maar dat hij, in zijn landschapschilderingen, soms zulk een volle lyrische toon treft, dat wij aan de watergezichten van een Jacob Maris herinnerd worden. Deze landschapschilderingen zijn het best in ‘Het dagboek van Oom Tom’ (verschenen in 1910) dat met ‘Benjamin's vertellingen’ (eerste druk verscheen in 1898) een geheel vormt.

Zo kunnen we in Pennings werk een smalle schakeling zien van het Hollandse geestesleven der laatste eeuw. Ik volstond hier met enige aanwijzingen.

In zijn bundels ‘Kamermuziek’ en ‘Sint-Jans-lot’ werden ‘persoonlijke herinneringen onverhuld geuit’. Binnenkort zullen de gedichten die Penning deze laatste jaren geschreven heeft,

[p. 76]

en voor het merendeel reeds in ‘De Beweging’ gepubliceerd, gebundeld worden uitgegeven. Hoezeer Pennings werk in den lande gewaardeerd wordt, bewijst het feit dat er een commissie werd samengesteld, bestaande uit letterkundigen en belangstellenden in Pennings werk (minister De Visser, ere-voorzitter; Boutens, voorzitter), die zich ten doel stelt van deze uitgave een bijzondere daad te maken.