Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Nico van Suchtelen
‘Demonen’

Nico van Suchtelen, de schrijver van ‘Quia absurdum’, die blijkens zijn vertalingen van Dante, Spinoza en Goethe over een volledige kennis der Europese literatuur beschikt, noemt zijn nieuwste boek ‘Demonen’ met dezelfde naam, waarmee Dostojewsky een zijner grote romans betitelde. Dit moge onderbewust, in de diepten der ziel, voltrokken zijn, nu hij zelf deze moed gehad heeft, lijkt mij van mijn kant het geschikte moment gekomen om een kleine en zeer voorzichtige vergelijking tussen onze litteratuur en de algemene te maken.

Vooraf enige vooropzettingen.

Wat is de bedoeling van een kunstwerk?

Indien er op deze zo vaak gestelde, maar helaas even vaak onvoldoend beantwoorde, vraag een antwoord is te geven, dan is het mijns inziens dit:

Er bestaan tweeërlei uitingen van kunst. Eén die gemaakt wordt en voortkomt uit de perfectie van een talent, en een andere die de uiting is van de drang tot het formuleren van een levenshouding.

Tot de eerste kunnen wij dan rekenen alle kunstwerken waarvan het doel en de verdienste liggen in een perfectionering van de techniek, zoals b.v. Van Deyssel en Boutens bij ons die hebben laten zien. Van deze zou men kunnen zeggen wat Oscar

[p. 53]

Wilde zei: ‘Er bestaan geen goede of slechte boeken, er zijn alleen boeken die goed of slecht zijn geschreven.’ In hoeverre de mensheid bij deze kunst baat heeft, omdat zij misschien juist tijdens perioden van geestelijke overvloed behoefte heeft aan een scherpe, geperfectioneerde, desnoods bizarre ordening, zoals wij die zien in mozaïeken en tapikten, is voor de geest van de kunstenaar die deze ‘things of beauty’ maakt, van secondair belang.

De andere kunstuiting vinden wij terug bij: De Balzac, Dostojewsky, Stendhal, en zoveel anderen, voor wie het leven minder een zodanige luxe was dat zij zich op een ‘culte du moi’ bevredigend konden toeleggen. Zij voelden zich arm van binnen, en dit reeds deed hen hunkerend zich richten naar de geestelijke waarde van hun tijd en de hen omringende mensheid. Maar, ziende dat zij mensen waren onder de mensen, zagen zij tevens dat de mensen arm waren als zij. En dan begint hun wanhopige strijd voor de mensheid, strijd om een levenshouding, strijd om een geestelijke waarde, met meer persoonlijke kracht gevoerd naarmate ze zich meer met de mensheid identificeerden. En uit deze persoonlijke kracht komt dan een kunst voort die de gehele mensheid voedt. Voedt, letterlijk voedt. Een kunst die geestelijke waarde geeft, waardoor een volk zich van een sterke levenshouding bewust wordt. Men zou kunnen zeggen dat Goethe 1870 won en dat Wagner 1914 verloor.

Helaas geloof ik niet, dat er in onze Hollandse literatuur velen geweest zijn, of op het moment nog zijn, die wij bij deze tweede categorie van kunstenaars kunnen indelen. Op 't ogenblik valt mij alleen te binnen ons ‘Wilhelmus’ van Marnix, ons waarlijk en enig volkslied (men leze wat Dirk Coster daarover schrijft in ‘De nieuwe geest in kunst en letteren’) en enige gedichten uit Vondels jonge tijd, van Huygens en Potgieter.

Voor zover ons welvarende, onbekommerd en rustig verder levende volk de neiging in zich gevoeld heeft tot het vormen van kunst heeft het zich geuit in het streven naar de ‘thing of beauty’. Vandaar de bloei van onze schilderkunst, waarin een-

[p. 54]

zame opstandelingen als Rembrandt en Van Gogh contrasteren door een bijna opzettelijk zoeken naar een lelijke vorm, geneigd als zij waren tot een zekere ‘scrupule de la beauté’, toen zij in het zoeken naar schoonheid een te gemakkelijke bevrediging van de honger naar geestelijke waarde gingen zien. En vandaar dat tot op de huidige dag de poëzie in ons land het verre wint van het proza. Waar vinden wij onder onze prozaschrijvers een enkele die presteert wat op het gebied der poëzie door dichters als Leopold, De Haan, Boutens, Henriëtte Roland Holst en A. Roland Holst gepresteerd is?

Misschien met uitzondering van Couperus en Van Genderen Stort, is er niet één die een mens getekend heeft die ons in een menigte zou opvallen. Al hun figuren hebben dezelfde fletse uitdrukkingloze trekken van de mensen die men dagelijks bij honderden in de straten tegenkomt. Waar zijn de Hollandse schrijvers die ons gestalten geven, die de verste geslachten nog boven de ‘trage en sombere verwarring van het moderne leven’ altijd zullen zien verrijzen? Waar is onze Anna Karenina, onze Iwan Karamazoff, onze Rastignac, onze Goriot en Julien Sorel? Waar zijn die gezichten, herkenbaar uit duizenden, die voor ons leven, de incarnatie zijn van onze problemen? Waar zijn die gezichten die meer zijn geworden dan enkel gezicht, die, als tienmaal vergrote figuren uit heldensagen, de verwezenlijking zijn geworden van onze gedachten-wereld? Wordt onze wereld dan heus bepaald door een Bernard Bandt, een Judith van Esten, een Victor Volkert? Moeten die de mogelijkheden van ons volk aanduiden en is het door de mond van de stamelende dichter Arnout Tersteghe (uit de Demonen) dat de geweldige problemen van deze tijd, van socialisme en intellectualisme, tot ons moeten komen?

Het is ten enenmale uit gebrek aan een scherpomlijnde en uitgesproken levenshouding, dat dit mogelijk is. Er is een gebrek aan een geestelijke vorm van leven in ons land. Wij hebben geen behoefte aan een fotografische weergave van onze omgeving.

[p. 55]

Wij hebben behoefte aan een wereld boven de onze. En het zijn de schrijvers die, als zij in oprechtheid als mensen van hun tijd deze behoefte zouden bekennen, een grotere wereld boven de onze zouden projecteren. Zij zouden grote voorbeelden van levenshouding en geestelijke waarde moeten scheppen, groot in fouten of deugden, maar in ieder geval uitstekend boven ons en onze wereld.

‘Alle kunst is overdrijving’, zegt Chesterton, en daarin zit een diepe waarheid. De proporties van de geest zijn anders dan die van het leven en zijn aan grenzen niet gebonden. Maar dit is een vrijheid, die een privilege is alleen voor wie zich op het gebied van de geest bewegen. En het geeft geweldige verplichtingen en verantwoordelijkheid, die echter weer zodanig de ernst en het levensbesef van de scheppende kunstenaar verscherpen en omhoog stuwen, tot hem de vrijheid, die hij voor het ontwerpen van zijn meer dan levensgrote gestalten neemt, een noodzaak wordt.