Vergeelde portretten uit een Indisch familiealbum

[p. 178]

Epiloog

Tussen het begin van dit verhaal en de voltooiing ervan ligt een bedenkelijk aantal jaren, welgeteld dertien. Alle figuren die in dit boek voorkomen, zijn nu uit mijn dagelijks leven verdwenen. De ouderen zijn gestorven en de jongeren zijn onzichtbaar achter de horizon.

Feitelijk zou ik moeten beginnen met een soort dodenlijst: tante Sophie † 1940, oom Alex † 1941, mijn vader † 1942, mijn moeder † 1944, tante Christien † 1946. Ook Titi is vorig jaar overleden, alleen Dubekart is nog in leven.

Natuurlijk zijn oom Alex en tante Christien bijgezet in het familiegraf op Tanah Abang, het onherbergzaamste kerkhof dat ik ken: een uitgestrekte woestenij van zuilen, koepels, piramiden, bloemranken, engelenfiguren en massief pleisterwerk. Aan de rand geteerd en boven witgekalkt, maar daarna weer bevlekt, overwoekerd en aangevreten, geschroeid, beslagen en gebarsten. De uiteindelijke triomf van de natuur op de mens, op elke menselijke poging om het tijdelijke kunstmatig te verlengen in steen en marmer. Ik ben één keer met tante Sophie - op een hete namiddag - op gravenbezoek geweest. Ze liep als een kwetterende vogel over het kerkhof, links en rechts met haar parasol naar graven wijzend, voortdurend pratend, roepend en mopperend. Ze volgde op haar inspectietocht kennelijk een vaste route met vaste pleisterplaatsen, want tante Sophie verzorgde niet alleen het grote familiegraf, maar ook andere graven van aanverwante familie. ‘Kijk, dáár, zie je wel, daar liggen tante Jozien en oom Léon... God, wat is dat dak weer vies... Kebòn!!’ (Het was de tuinman die ze riep.) ‘Waarom heb je het dak niet schoongemaakt? Die vervelende vogels, waarom moeten ze toch altijd op de daken doen,’ en verder ratelend vervolgde ze haar weg tot ze bij het familiegraf kwam. Uit de verte had het wel iets van een vriendelijk tuinhuisje; het leek op een pergola met klimop dat zich met heel fijne zuignapjes op het zinken dak had vastgehecht. Van

[p. 179]

dichtbij bleek het echter te zwaar en te massief. Hier kwam ze tot bezinning; ze zweeg althans een poos. Toen wees ze met haar beringde linkerhand (in de rechter had ze haar tas en parasol) naar de kelderruimte en sprak de profetische woorden: ‘Hier kom ik ook te liggen.’ En die middag, toen tante Sophie begraven werd, heeft oom Alex toen dezelfde gedachte gehad? En tante Christien ook? Welnu, dan is ook hun verwachting in vervulling gegaan. Ze liggen nu te zamen met tante Sophie en met enige andere familieleden (familie bij familie!) in dezelfde vochtige kelderruimte, met boven hen de zware betonnen platen en daar weer boven het eigenaardige bouwsel van marmer, steen en zink.

Mijn ouders zijn elders begraven, zonder marmer en zonder zink, dichter bij de natuur. Als ik aan hun graven denk, hoor ik altijd het ruisen van de wind door een bamboebos - en het stemt me tevreden, al kom ik er nooit meer.

Maar van hen allen zal Titi op het mooiste kerkhof liggen, in de desa waar ze gestorven is, omdat er niets mooiers bestaat dan een islamitische begraafplaats beplant met kembodjabomen.

Dubekart, die een fraaie kans zou hebben gehad om ook in het familiegraf te worden bijgezet, heeft zich hieraan onttrokken door te blijven leven en naar Holland te gaan. Hij, de totok in Indië, woont nu als een Indischman in Den Haag. Ik denk dat men hem geregeld zal kunnen zien lopen op de Frederik Hendriklaan of de Laan van Meerdervoort, als hij op weg is naar De Kroon of L'Espérance. Daar houdt hij met verschillenden van zijn generatiegenoten een oude wereld in stand, een schimmenwereld tegen een onvervalst koloniaal decor.

En de jongeren? Ook zij leven allen in Holland, zelfs de meisjes. Ze wonen ergens bij het Beukplein of de Thomsonlaan, die typisch Indische buurt waar men een eigen gemeenschap heeft gevormd en een eigen leefwijze volgt met eindeloze bezoeken en eetpartijen (‘Ajo, gauw komen ja, Toet; ik zal héérlijke gado-gado voor jou maken’). Kitty is hertrouwd en woont in Arnhem, die andere stad waar Indischgasten elkaar geregeld kunnen ontmoeten. Al deze kinderen zijn na 1950 uit Indonesië weggegaan. Ze zijn vertrokken, omdat dit land toch niets meer voor hen was, omdat het toch hún land niet meer was. En ze hebben gelijk: de wereld van hun ouders, die ook voor een deel de hunne is, hún

[p. 180]

wereld is ten einde, onherroepelijk.

Zoals zij leven er duizenden, alleen al in Den Haag: Indische emigrés en ontwortelden. Sommigen zitten doelloos voor een raam, kijken naar de natte straten en bladerloze takken en denken aan hun kĕbonan met vruchtbomen en melatistruiken, met bloemperken en palmen. Ze hebben heimwee, een knagend verlangen naar hún Indië en ze zeggen tot elkaar: ‘Jammer toch dat het zo gelopen is; het was er vroeger zo goed.’ Anderen zitten de hele dag bij de roodgloeiende kachel; in hun pyjama met sloffen aan. Op een tafeltje ligt een pakje shag bij de hand en sigarettenpapier. Ze lezen het Rapport van de Commissie voor Achterstallige Betalingen en hun verbittering tegen de regering is groot. Ze voelen zich in de steek gelaten en verraden en een oude rancune groeit. Toch zullen ze - althans de jongeren onder hen - zich nog gedeeltelijk aanpassen en ze zullen vroeg of laat hun plaats in de Hollandse maatschappij wel vinden, al zullen ze zich er nooit geheel ‘thuis’ voelen. Uit hen zal een volgend geslacht groeien, met een lichtere huid misschien, maar toch nog altijd met iets Indisch in uiterlijk, in gebaar, in hun houding tegenover hun omgeving. Maar voor hoe lang nog? Er is geen voorspelling te maken.

Al zijn de mensen verdwenen, het huis op Salemba staat er nog, op dezelfde plaats, aan dezelfde weg, maar het landelijke en statige Salemba is rommelig geworden, druk en rumoerig. Op het erf liggen nu hopen zand en kalk, stapels balken en rode bakstenen. Het hele pand is verhuurd aan een handel in bouwmaterialen. De keistenen van de oprijlaan zijn ingezakt, een diep karrespoor leidt naar de achtertuin. Het grasveld dat elke dag door de tuinjongen begoten werd, vertoont nu kale plekken als was het schurftig. Het huis is vervallen en heeft zijn bestemming verloren. De muren zijn zwart en groen uitgeslagen, het houtwerk is vermolmd en de dakgoot is scheefgezakt; de marmeren vloeren zijn dof en gebarsten. Een nare symboliek!

December 1953