Tussen twee vaderlanden

[p. 224]

Verantwoording

De titel is de uitdrukking van mijn tweeslachtige culturele positie; met het motto heb ik willen uitdrukken wat de bundeling van deze artikelen voor mij betekent. Ik ontleende dit aan het Maleise volksverhaal Malim Deman. Vertaald luidt het ongeveer: ‘het weggevloeide water keert terug naar zijn bron.’

Het materiaal voor Tempo doeloe is in de loop van enige jaren bijeengezocht tijdens en na mijn studie over Maurits (het tweede artikel in deze bundel). Het is zelfs min of meer als een uitvloeisel ervan te beschouwen. Op een enkele plaats overlappen de artikelen elkaar dan ook. Tempo doeloe werd in 1941 geschreven te Djakarta - toen nog Batavia geheten - en verscheen voor het eerst in het daar uitgegeven culturele maandblad De Fakkel (juli/aug.-nummer 1941). Het is echter voor de publicatie in deze bundel sterk uitgebreid en grondig omgewerkt, aangezien het nog alle sporen droeg van een vóór-oorlogse publicatie en op een thans geheel verdwenen actualiteit zinspeelde.

Maurits, romanschrijver van Tempo doeloe werd in 1938 geschreven op aandringen van Du Perron. Het werd in september 1939 gepubliceerd in Groot Nederland. Later werd het nog eens opgenomen als Nawoord bij een heruitgave van de roman ‘Ups’ en ‘Downs’ in het Indische leven (1946). Het artikel heeft in de huidige vorm verschillende wijzigingen ondergaan.

Het artikel over Van der Tuuk, taalgeleerde en zonderling is nooit elders verschenen. Nog meer misschien dan in de

[p. 225]

andere artikelen heb ik hier met (soms langere) citaten gewerkt, omdat wat Van der Tuuk geschreven heeft, practisch onbereikbaar is, of men zou de handschriften moeten raadplegen hetgeen een zeer tijdrovende bezigheid is. Van der Tuuk had namelijk een onbeschrijflijk slordig en daardoor bijna onleesbaar handschrift; hij kortte bovendien op de meest zonderlinge wijze af door bijvoorbeeld de toonloze -e- weg te laten. Aan de aanschaf van schrijfpapier heeft hij zich nooit bezondigd; hij schreef op elk bedrukt of onbedrukt velletje dat voor het grijpen lag, dun of dik, groot of klein, met pen of met potlood. Er zijn vier bundels correspondentie van hem bekend en nog enkele losse brieven; ze zouden tezamen een boekdeel vormen. De uitgebreidste verzameling berust op het Bijbelgenootschap te Amsterdam. Deze werd door Prof. Van Ronkel doorgewerkt voor een causerie in oorlogstijd. Er zijn hiervan nog enkele geroneografeerde exemplaren bewaard gebleven. Het is alleen merkwaardig dat de brieven berustend op de Universiteitsbibliotheek te Leiden en het Koninklijk Instituut voor Land-, Taal- en Volkenkunde hem blijkbaar ontgaan zijn. Aan deze drie brievenverzamelingen heb ik een vierde kunnen toevoegen uit particulier bezit (van de heer Henri A. Ett), bevattende de brieven aan de voorzitter van De Dageraad, D'Ablaing van Giessenburg. Over Van der Tuuk bestaan slechts enkele detailstudies, meestal in tijdschriftvorm; ze worden in de tekst genoemd.

Het was mij te doen om een ‘portret’ van Van der Tuuk en niet om een studie over de taalgeleerde; ik moet deze aan oriëntalisten overlaten. Maar achteraf spijt het me toch, dat ik onvoldoende het belang heb laten uitkomen van het zeer omvangrijke, door Van der Tuuk verzamelde materiaal. Op de in de Bataklanden opgetekende volksverhalen berust de dissertatie van Dr. P. Voorhoeve. Wat Van der Tuuk betekend heeft voor de studie van het Bataks en het Lampongs heeft dezelfde Dr. Voorhoeve duidelijk doen uitkomen (in mindere mate ook voor het Maleis) in zijn Critical survey of studies on the languages of Sumatra

[p. 226]

(1955). Helaas ontbreekt een soortgelijk overzicht voor het Balinees en het Kawi, de beide andere Indonesische talen waar Van der Tuuk zich in het bijzonder mee heeft beziggehouden.

De zaak van Lebak werd in 1956 geschreven en verscheen een jaar later tegelijkertijd in het tweemaandelijks tijdschrift Indonesië (juli/aug.-nr) en het maandblad Tirade (sept.-nr). Het is hier vrijwel ongewijzigd overgenomen; ik heb het slechts op twee plaatsen aangevuld, min of meer als antwoord op tegen mijn artikel aangevoerde bezwaren. Het betreft het door de minister Hasselman uitgestrooide praatje, dat het particulier leven van Brest van Kempen betreft en de van twee kanten geponeerde stelling, dat Douwes Dekker het sociale en culturele patroon van de Javaanse samenleving doelbewust zou hebben willen doorbreken. Dit is op z'n minst onaannemelijk.

Het opstel dat ik Kartini, legende en werkelijkheid noemde, verscheen eerst in het orgaan van de Vereniging Nederland-Indonesië, het tijdschrift De Brug (1947). Het werd in 1948 herdrukt in het maandblad Oriëntatie. De publicatie van nieuwe gegevens over Kartini door Dr. H. Bouman in zijn boekje Meer licht over Kartini (1955), heeft mij genoopt mijn artikel om te werken en aan te vullen. Van de talrijke op- en aanmerkingen die Dr. Bouman mij per brief deed toekomen, heb ik eveneens een dankbaar gebruik gemaakt; ik ben hem voor dit artikel veel verschuldigd.

Amsterdam, oktober 1959.