Pieter Marits. Lotgevallen van een Transvaalse boerenjongen

[p. 215]

Hoofdstuk XXVII
Van Kimberley naar Bloemfontein

Pieter werd met zijn lotgenoot in één kamer opgesloten. De inrichting van het vertrek en van het hele gebouw maakte een sombere indruk op de aan vrijheid en beweging gewende Boerenzoon. Alles droeg de stempel van een degelijke gevangenis. Alles was steen of ijzer. De muren waren van steen en met kalk bestreken. Voor de ramen waren ijzeren traliën aangebracht en een schildwacht liep voortdurend op en neer. Het meubilair bestond uit een tafel, twee britsen, die aan de muur waren bevestigd en neergeklapt konden worden en twee krukjes. De enige troost voor de gevangenen was, dat ze samen waren opgesloten en konden praten.

Pieter zat lange tijd met de hand onder het hoofd treurig naar het streepje lucht te staren, dat hij door het smalle raam kon zien.

Waar waren al die mooie verwachtingen en plannen gebleven? Hij zou naar Kaapstad gebracht worden en wat zou daar zijn lot zijn? Kolonel Winslow had hen niet durven laten doodschieten, maar de krijgsraad in Kaapstad zou hen zeker ter dood veroordelen.

Terwijl hij zo door zwaarmoedige gedachten werd gekweld, werd zijn aandacht getrokken door een tumult, waarop hij aanvankelijk geen acht geslagen had. Wat kon dat lawaai toch betekenen?

Het was intussen nacht geworden en omdat het lawaai aanhield, zei Pieter tot zijn lotgenoot: ‘Er is vast iets bijzonders aan de hand. Wie weet, of wij daarvan geen gebruik kunnen maken om te ontvluchten.’ Hij schoof de tafel onder het raam, klom er op en kon toen met de handen juist de rand van de vensterbank vastpakken. Hij trok zich op, terwijl zijn metgezel zijn voorbeeld volgde. Voorzichtig keken zij rond, maar zagen slechts daken, die alle lager waren, dan dat van de gevangenis, maar geen was er dicht genoeg bij, om eventueel een sprong naar beneden te kunnen wagen. De diamantgroeve op het plein maakte een vreemde indruk van deze hoge standplaats uit gezien. Op de bodem brandden honderden lichten of fakkels en deden de omvang en diepte nog duidelijker uitkomen, terwijl het heen en weer bewegen van die lichtpunten deed denken aan afbeeldingen uit de onderwereld.

Terwijl zij zo naar de groeve keken, merkten ze, dat alle lichten naar éénzelfde punt kwamen en langzamerhand een grote, vurige klomp vormden. Voortdurend kwamen er meer bij uit het binnenste van de groeve. Het gaf de indruk of duizenden glimwormen zich tot een dichte zwerm verenigden.

Pieter vroeg zijn makker, wat dit te betekenen had. Toen deze het vreemde gewoel in de mijn zag, zei hij: ‘De mijnwerkers verzamelen zich.’

‘Wat gaan ze doen?’ vroeg Pieter.

‘Ze zijn dikwijls ontevreden, krijgen niet genoeg loon en willen

[p. 216]

zich nu waarschijnlijk niet laten onderzoeken, wanneer ze uit de mijn komen.’

Het werd steeds rumoeriger en plotseling klonk een geweerschot door de lucht. Er werd blijkbaar gevochten en de opzichters trachtten de arbeiders weer aan het werk te krijgen, terwijl dezen zich steeds meer verzetten. Het lawaai werd hoe langer hoe heviger en bij het schijnsel van de fakkels trokken troepen mensen door de straten, die op het grote plein uitkwamen. Ook in de gevangenis werd het rumoerig. Pieter hoorde de schildwachten alarm slaan, de hoofddeur openen, op de straat commando's klinken en onmiddellijk daarop marcheerde een afdeling van de gevangenis naar de groeve. Het tumult nam hand over hand toe. Vloeken en wilde kreten klonken door de lucht.

Ze hoorden hoe de oproerlingen nader kwamen; er vielen schoten en ook de andere gevangenen waren ontwaakt, schreeuwden, bonsden tegen de deuren en verkeerden blijkbaar in grote opgewondenheid.

Plotseling klonk er een ontzettend gekraak en overstemde voor een ogenblik het tumult, zowel in als buiten de gevangenis. Het gebouw schudde. Onmiddellijk daarop begon het woeste geschreeuw opnieuw en nu vlakbij, het volk drong de gevangenis binnen. In een oogwenk waren de trappen en gangen met arbeiders gevuld. Een aantal Kaffers en blanken stormden bij het rode schijnsel van de fakkels, met bijlen en houwelen gewapend, joelend door de gevangenis. Zij sloegen de deuren van de cellen kapot en lieten de gevangenen er uit. Ook de deur van de cel, waarin Pieter en zijn makker waren opgesloten, bezweek onder de bijlslagen en de beide Boeren waren vrij.

Met grote moeite drongen de vluchtelingen door de woedende menigte heen en probeerden buiten de stad te komen.

Het kwam de beide Boeren nu goed van pas, dat de oudste met de omgeving bekend was. Spoedig hadden ze het vrije veld bereikt en met een gevoel van opluchting keek Pieter naar de stad, waar hij zoveel angst en gevaar had doorstaan.

Op ongeveer een uur afstand van de stad zochten ze de hoeve op van een gastvrije Boer, aten daar wat en zetten daarna met een wagen, die de Boer hen verhuurde, de reis in de richting van Bloemfontein, de hoofdstad van Oranje-Vrijstaat, voort. In de Oranje-Vrijstaat zouden ze veilig zijn voor de achtervolging van de Engelse politie en van Bloemfontein hoopten ze gemakkelijk Transvaal te kunnen bereiken.

In de middag van de tweede dag bereikten zij Bloemfontein en zagen reeds van verre de vlag van de Vrijstaat: oranje en witte strepen met de Hollandse driekleur in de hoek. De stad maakte met haar grote tuinen en hoge eukalyptus- en wilgebomen een prachtige indruk. Vooral vielen Pieter de smaakvolle huizen en de elegante toiletten op, die hij in de straten opmerkte.

[p. 217]

‘Er wordt hier veel geld verdiend,’ fluisterde zijn reismakker hem in het oor. ‘Ze leveren vlees en groenten aan de diamantvelden en dat kost daar vijfmaal zoveel als overal elders.’

Er heerste echter duidelijk een zekere opwinding en spoedig hoorden ze de oorzaak daarvan. De opstand van de Boeren was een feit geworden en bloedig begonnen. Generaal-gouverneur Sir Hercules Robinson, die in de plaats van Sir Bartle Frere de leiding op zich had genomen, had de eisen van de Transvaalse regering afgewezen en de Engelse gouverneur van Natal en Transvaal, Sir George Pomery Colley, bevel gegeven de garnizoenen in Transvaal te versterken. Daarop had de regering van Transvaal de oorlog verklaard en onmiddellijk hadden de Boeren getoond, dat ze geen licht te achten tegenstanders waren: Zes dagen geleden, op de 30ste december, hadden ze een deel van het 94ste infanterie-regiment overvallen, dat onder commando van overste Aufruther van Lijdenburg naar Pretoria op mars was. Een volledig bericht hierover was in de krant te lezen. Eerst hadden de Boeren, die de Engelse colonne omsingeld hadden, de overste gesommeerd terug te keren. Deze had echter geantwoord, dat hij niet tegen zijn opdracht in handelen kon of wilde; hij had opdracht gekregen naar Pretoria te marcheren en dat zou hij doen. Daarop hadden de Boeren gezegd, dat de oorlog verklaard was en zij hem zouden aanvallen, als hij niet terugkeerde. Bij Bronkers Spruit, op de weg tussen Lijdenburg en Pretoria, begon de strijd. De Boeren hadden op grote afstand, van drie kanten het vuur geopend en in korte tijd waren honderd twintig Engelse soldaten en alle officieren gesneuveld. De rest van de colonne, ongeveer tweehonderd vijftig man, hadden zij gevangen genomen. Dit gevecht was het sein geweest tot de algemene opstand en nu werden de garnizoenen van Pretoria en Potchefstroom in hun forten belegerd.

Pieter las dit bericht met een kloppend hart. ‘Ik ga naar president Brand,’ zei hij vastbesloten tot zijn reismakker. ‘Ik zal hem vragen ons paard en wapens te geven, zodat wij naar Transvaal kunnen terugkeren.’

De oude Boer, die niet zo spoedig tot een besluit kon komen, knikte goedkeurend. Diezelfde middag ging Pieter naar de woning van de president. Een bediende vertelde hem, dat er niet het minste bezwaar bestond om de president te spreken. Hij werd dan ook onmiddellijk toegelaten.

De heer Johannes Brand was een knappe man met een vriendelijk gezicht, wit haar en een lange, spierwitte baard. Bescheiden droeg Pieter zijn zaak voor, vertelde welke opdracht hij van president Kruger had gekregen, hoe hij in handen van de Engelsen gevallen en uit Kimberley ontvlucht was en verzocht eindelijk een paard en een buks voor zichzelf en zijn kameraad om zo spoedig mogelijk naar Transvaal terug te keren.

‘Zo, zo!’ antwoordde de president, terwijl hij de Boerenzoon

[p. 218]

scherp aankeek en nadenkend het hoofd schudde: ‘Waarde neef, ik geloof, dat alles waar is, wat je mij daar vertelt, maar heb je wel bedacht, dat wij in volle vrede leven met Engeland? De Oranje-Vrijstaat voert geen oorlog. Hoe kun je veronderstellen, dat ik mannen van paarden en wapens zal voorzien, die hierheen zijn gekomen, om de Boeren uit de Vrijstaat tot oorlog tegen Engeland aan te zetten?’

Pieter was uit het veld geslagen. Bijna had hij een fel antwoord gegeven, maar hij zag in, dat men tegenover een hooggeplaatste persoon als de president een onderdanige houding moest aannemen.

‘Mijnheer de president,’ zei hij, ‘ik ben te jong om Uwe Excellentie te durven tegenspreken, maar wij in Transvaal beschouwen deze oorlog heel anders en ik heb altijd horen zeggen, dat de Oranje-Boeren onze broeders zijn en ons zouden helpen. Mijnheer de president Kruger moet dat ook wel denken, anders zou hij ons niet uitgezonden hebben om de Oranje-Boeren op te roepen onze gelederen te komen versterken.’

‘Ja, mijn waarde neef, daarover zullen we maar niet verder praten,’ antwoordde de president lachend. ‘Ik zal maar doen alsof ik niet gehoord heb, wat je mij daar verteld hebt en ik raad je aan zo spoedig mogelijk naar Transvaal te gaan. Hoogstens kan ik je, als je gebrek aan geld hebt, zoveel geven, dat je met de postwagen tot aan de grens kunt komen.’

Pieter kreeg een kleur en wilde met een woord van dank heengaan, toen er voor het huis een rijtuig stilhield, waarin hij de staatssecretaris Swart opmerkte.

‘Ik verzoek Uwe Excellentie beleefd,’ sprak Pieter snel, ‘mij te willen toestaan hier te mogen blijven tot de heer, die daar voorrijdt, mij gezien heeft.’

De president, die de wagen opmerkzaam gadesloeg, knikte hem toe en bood hem een stoel aan, maar Pieter bleef staan en wachtte het binnenkomen van de staatssecretaris af.

De heer Swart werd op voorkomende wijze door de president ontvangen en hoogst verbaasd keek hij de jonge Boer aan. Toen Pieter zijn geschiedenis verteld had, gaf de heer Swart de president inlichtingen over hem en hield Pieter tegen toen hij wilde heengaan.

‘Dit is een heel betrouwbare jongeman,’ zei hij tot president Brand. ‘Ondanks zijn jeugdige leeftijd is hij een verdienstelijk soldaat, die in een veldtocht tegen Cetschwayo in het Engelse leger het Victoriakruis heeft verworven. Hij kent het Engelse leger en het zou mij aangenaam zijn, als hij bij het onderhoud, dat ik aan Uwe Excellentie verzoek, tegenwoordig was, om ons zonodig inlichtingen te geven.’

President Brand verklaarde daar niets op tegen te hebben en liet de beide gasten koffie brengen. Daarna nam de staatssecretaris het woord.

‘Ik ben hier met de opdracht van de Transvaalse regering om

[p. 219]

met u, mijnheer de president, te spreken over de positie, die de Oranje-Vrijstaat in de oorlog met Engeland zal innemen. Uwe Excellentie heeft reeds een protocol ontvangen, waarin de plannen van de regering zijn vastgelegd; ik behoef dus de klachten niet te herhalen, die Transvaal tegenover Engeland heeft aangevoerd. Het zijn dezelfde die ook de Oranje-Vrijstaat zou kunnen aanvoeren, met dit grote verschil, dat de Oranje-Vrijstaat ten minste zelfstandig is, zijn eigen regering en geen Britse forten en garnizoenen in zijn gebied heeft. Maar evenals Transvaal, is ook de Oranje-Vrijstaat in de regeling van zijn binnenlandse aangelegenheden door Engeland beknot. De arbeid van de Boeren, de oogst, de veeteelt, komt slechts Engeland ten goede. We hebben geen eigen handel, maar zijn overgeleverd aan sluwe, hebzuchtige kooplieden, die onze winsten plukken. In ons afgelegen, geïsoleerd, door wildernissen en bergen ingesloten stukje land, zijn wij aan de genade en ongenade van Engeland overgeleverd. Ons gebied wordt aan alle kanten begrensd door Engelands koloniën of door wilde volksstammen. Overal zijn de Engelsen onze buren en Engeland heft zulke hoge belastingen op de waren, die het binnenlaat, dat onze handel zo goed als gefnuikt is. Ook de industrie kan niet bloeien. Zonder handel en industrie kunnen wij ons echter niet ontwikkelen. Toch hebben wij door de rijkdom van onze bodem een vrij goed leven gehad en verheugden wij ons, zo niet over onze politieke betekenis, dan toch over onze vrijheid. Dit nu is voor Transvaal vernederend. Talloze vreemde avonturier, landaankopers, mijnspeculanten, enz. hebben zich als roofvogels aan onze grenzen en zelfs in onze steden genesteld en loeren op buit. Door allerlei lasterpraatjes over de Boeren, over de regering, over de volksvertegenwoordigers, over alles hebben zij Engeland tegen ons opgehitst. Zij vissen in troebel water, want ze weten goed, dat bij iedere omwenteling wat te verdienen valt. Ze hebben het zover gebracht, dat men in Engeland meende, dat wij niet beter dan een bende slavenhouders zijn en met als gevolg dat de generaalgouverneur Transvaal tot Engels gebied verklaarde. Dit alles is aan Uwe Excellentie echter even goed bekend als aan ons; ik wil daarom slechts op de gevolgen wijzen. Heeft Engeland het traktaat met Transvaal verbroken, het zal het verdrag met de Oranje-Vrijstaat evenmin eerbiedigen. Zodra het Engeland voordelig lijkt, zal het ook de Oranje-Vrijstaat annexeren. Wij vragen nu de verklaring van de Oranje-Vrijstaat, dat het dezelfde belangen heeft als wij, ook al nemen de Oranje-Boeren de wapens niet op. Een dergelijke verklaring zou onze zaak sterker maken en er toe bijdragen, dat de oorlog spoedig zou eindigen, want Engeland zal geen zin hebben de strijd met beide landen aan te binden. Een dergelijke verklaring zou de Oranje-Vrijstaat algemene achting doen verwerven.’

President Brand had met grote aandacht en onder herhaald goedkeurend knikken de woorden van de afgezant uit Transvaal aangehoord en zei op vriendelijke toon: ‘Zonder twijfel, mijn waarde

[p. 220]

heer Swart, zijn de Oranje-Boeren voor de zaak van de stamverwante Transvalers. Zonder twijfel hebt u onze volle sympathie. Wij dienen ons echter rijp te beraden of we aan die sympathie uitdrukking mogen geven. Een dergelijke uiting zou door Engeland misschien als een oorlogsverklaring worden opgevat. En dàt voorkom ik liever. Wij leven in vrede met Engeland en kunnen ons over geen enkele gewelddaad beklagen. Het is nog geen vier jaren geleden, dat Engeland ons voor een deel van Griqualand-West, dat wij hebben afgestaan, 90.000 pond sterling heeft betaald en deze som is ons uitstekend te pas gekomen bij het bouwen van bruggen en het aanleggen van wegen. Wij zijn meer geneigd en houden het voor verstandiger, onze welvaart te vergroten dan in een oorlog het verkregene op het spel te zetten. Voor ons is een oorlog met Engeland ook gevaarlijker dan voor Transvaal, omdat wij aan drie kanten door Engelse bezittingen zijn ingesloten. Ook betwijfel ik of de verenigde Boeren de strijd met Engeland kunnen winnen. Engeland is te machtig. Al zijn er op dit ogenblik maar weinige troepen in Afrika, binnen zes weken kunnen hier 20.000 man zijn en hoe zouden wij een dergelijke macht het hoofd kunnen bieden?’

‘Het is best mogelijk,’ antwoordde de staatssecretaris, ‘dat wij Engeland niet het hoofd kunnen bieden, als het werkelijk zijn hele macht tegen ons in het veld brengt. Voorlopig nemen wij een ander standpunt in. Wij kunnen de Engelse troepen zulke verliezen toebrengen, dat de regering van de koningin gaat inzien, dat er een grote macht nodig is, om ons te overwinnen, mogelijk komt men dan te Londen tot inzicht, dat het beter is onze voorwaarden aan te nemen dan zoveel geld en troepen te verspillen. Wij hebben het gezien aan de strijd met de Zoeloes, dat Engeland zich grote opofferingen moest getroosten om deze oorlog te voeren. Wij maken ons sterk, dat wij een veel grotere tegenstand kunnen bieden dan Cetschwayo en de Engelsen zullen er zeker tegen op zien nog meer offers te brengen dan zij in de Zoeloe-oorlog reeds hebben gebracht. De nieuwe eerste minister, Gladstone, is geen man voor zulke ondernemingen. Wat voor voordeel heeft Engeland met een duur gekochte overwinning? En zelfs al zouden wij ons in onze berekening vergissen, wij willen liever ten onder gaan dan ons als slaven bukken onder een juk, dat men ons oplegt.’

‘Het is waar. Gladstone zal geen lust hebben een grote oorlog te voeren,’ zei president Brand. ‘Begrijp mij goed, mijn waarde staatssecretaris, ik weiger niet met Transvaal samen te gaan. Wij moeten echter de zaak goed overdenken en niet overijld handelen. Een geduldig man is beter dan een sterke, dat lezen wij reeds in de Heilige Schrift.’

‘Sir Bartle Frere,’ hernam de staatssecretaris, ‘had een ijzeren hand in een fluwelen handschoen. Hij wilde een groot Engels rijk stichten in Zuid-Afrika. Cetschwayo was een hinderpaal voor hem, hij moest vallen. Zo moeten ook de Boerenstaten vallen. Sir Bartle

[p. 221]

Frere is heengegaan en ook de ijzeren hand, die Zuid-Afrika omklemd hield, is voor een ogenblik verlamd. Dit ogenblik moeten wij gebruiken, want het komt misschien nimmer terug. Laat ons samengaan, mijnheer de president! Wie niet waagt, kan niets winnen.’

‘We zullen de zaak ernstig overwegen,’ antwoordde president Brand. ‘Ik zal deze kwestie met de overige leden van de regering bespreken.’