Bespiegelingen voorgestelt in dichtmaatige brieven

[p. 90]

Bespiegeling over de ydelheid der waereld.
Zesde brief.

Hoe vrindelyk Natuur op 's levens treurtooneel
Ons hart, onze oogen, met haar blyde gaven streel';
Schoon Voorspoed, t'onzer gunst, zyn minnelyke stonden
Houde aan de keten der Volstandigheid gebonden;
't Vernuft, de Rykdom, ons op 't glorispoor geleid',
All' wat ons op deze aarde ontmoet, is Ydelheid.

[p. 91]

 

Gelyk ons eng begrip, hoe sterk we 'er naar verlangen,

 

Geenszins 't bepalend Hoe⁽¹⁾ van alles kan omvangen,

 

Zo ook de Tyd, dien ons het vluchtig Leven bied,

 

Begrypt de duurzaamheid van 't waar Genoegen niet⁽²⁾.

 

Het waar Geluk, alleen van de Eeuwigheid afhanklyk,

 

Kan zich niet binden aan het Ydele, aan 't Verganklyk';

(1) In de Wetenschappen, edele voortbrengzelen van des menschen geest, die de eigenschappen, en overéénkomsten ten onderwerp hebben; als de Redeneerkunde, de Bovennatuurkunde, de Mathesis, de Zedekunde en de Rechten, is geen onderscheid in de bepalingen van de namen der zaken en de zaken zelven; geheel anders is het met de naturelyke Schepzelen gelegen, daarvan kunnen wy wel bepalen welk Schepzel dat wy meenen, maar niet ligtelyk bepalen, wat het Schepzel zelve, of de wyze zyner samenstelling is.

(2) Onderworpen aan al de ongevallen daar de menschelyke natuur voor bloot staat, als pynen, kranktens, ongelukken, armoede, kwellingen, beledigingen, haat, nyd, en wat dies meer is; is het onmogelyk dat de waereld voor ons het waare genoegen bevatten zoude kunnen: want, schoon ons alle deze rampen heden niet treffen, wy zyn geen oogenblik verzekerd dat zy ons niet treffen zullen.

[p. 92]

 

Die Hemelling, nadat de Misdaad ons bedroog,

 

Vloog, met de Onnoozelheid en Wysheid, uit ons oog.

 

Wy, Afgevallenen, uit Edens hof gedreven,

 

Zyn de Onbestendigheid ten wissen prooij' gegeven.

 

't Inschynönzeker Lot, in 't welk ons brein verdwaalt^*,

 

Doch door welks uitkomst Gods beleid en wysheid straalt⁽³⁾,

* A priori, of, van voren aangemerkt.

(3) De wil van God aangaande de bestaanlykheid dezer waereld word een Raadsbesluit genaamd; doordien nu alles in de waereld, van het grootste af tot het kleinste toe, zo wel naar de ruimte als naar den tyd met elkanderen verknocht is; zo is de waereld slechts als één éénig ding aan te merken; waarïn niets voor kan vallen, als dat in hare samenstelling, volgens het Raadsbesluit van God, gegrond is: nu, om dat ons vernuft te gering is om den geheelen samenhang der dingen te kunnen inzien, zo verwarren wy ons, en verdwalen in de ontknopingen der geschiedenissen dezer waereld; alle hare oorzaken niet aan elkander kunnende schakelen. Maar of wy het bemerken of niet, de weldadigheid en wysheid van God straalt in ieder uitkomst der gebeurtenissen dezer waereld (overéénkomstig met haren geheelen samenhang,) heerlyk dó6r.

[p. 93]

 

Doet duizendwerf ons in des levens loopbaan wenden,

 

Te rug gaan, struiklen, eer wy onzen gang volënden.

 

Dit keurig Kunststuk zelf, zo heerlyk voor 't gezicht,

 

Dees prachtige Aardbol, door de Almogendheid gesticht,

 

Zal eens door eigen vuur, of dat van 's hemels kringen,

 

Zich zien de wondre vorm van zyn gedaante ontwringen.

 

De Godgewyde Ziel alleen, die uit den schat

 

Der denkingen, deze aarde in één gedachte omvat,

 

Om wier bezittingen wy Koningen zien woelen,

 

Zal 't edel voordeel der Geduurzaamheid gevoelen.

 

Dus zal zy, veilig voor verschrikking, welgemoed,

 

Van 't brandend Aardryk, van dien vreesselyken gloed,

 

Den uitslag afzien, of de Stoffe in 't Zyn volherde,

 

Door vuur vernietigd⁽⁴⁾, of door vuur gelouterd werde:

(4) Men zie hier over de Godvruchtige Verhandeling van Joan Ray, genoemd De Waereld, van haar begin tot haar einde.

[p. 94]

 

Doch wat de Dwaalstar⁽⁵⁾ voor een lot moge ondergaan,

 

Zy ziet de schikking van haar' Schepper juichende aan.

 

Is 't niet genoeg, dat haast uw schyngeluk zal enden,

 

ô Stervling! om uw oog naar de Eeuwigheid te wenden?

 

Dat dan de elend', waarin de snelle Tyd⁽⁶⁾ u stort,

 

Des waerelds Tegenspoed, uw Leermeestresse word'!

(5) Onze Aarde behoort onder de Dwaalstarren: en gelyk de Maan onze Aarde verlicht, zo verlicht ook onze Aarde de Maan: zynde het afgestoten licht van de Aarde op de Maan veertienmaal sterker, dan het afgestoten licht der Maan op onze Aarde. Dat de Maan wel te passe komt, (vermits men haar bewoond geloofd,) in haar' nacht van byna vyftien etmalen; veröorzaakt door het draaijen op haar as, in haar synodique tyd van 29 dagen, 12 uuren, en omtrent 43 minuten.

(6) (Zie aanmerk. 9. van den 2den Brief.) De Tyd kan zeer klein verdeeld worden. Deslisle heeft een klein Wormtje, door een Vergrootglas, gezien, dat in één seconde den voet verbazende veelmaal beweegde: nadien nu tot ieder beweeging tyd verëischt word, (begrypende men door beweeging een door eenig ligchaam doorgelopene ruimte, hoe klein ook,) dan vinden wy, in dit voorbeeld, een zeer kleine verdeeling, of groote snelheid des Tyds.

[p. 95]

 

Zo dra gy't schouwtooneel der waereld op komt streven,

 

Is schreijen de eerste rol, u door Natuur gegeven;

 

Uw Jeugd is slaverny; uw Mannelyke staat

 

Word fel geteisterd door begeerte en eigenbaat.

 

Dit kwynend Rif, dat gy, met ongelyke schreden,

 

Den Mensch ziet naderen, omhelzen, en vertreden,

 

Gewenscht eer 't ons verschynt, doch op zyn komst beschreid,

 

Is de Ouderdom, die ons met smart ten grave leid.

 

Ook slaakt, opdat gy de aardsche aanloksels zoud besnoeijen,

 

Natuur, op Gods bevel, der Ongevallen boeijen.

 

De ligchaamskwalen, 't vuur⁽⁷⁾ dat onder de aarde brand,

 

Hare oppervlakten schokt, zyn geessels in Gods hand.

(7) Zonder twyfel is het vuur een groote oorzaak der Aardbevingen; als bekwaam zynde, niet alleen om veele onder het oppervlak der Aarde zich bevindende brandbare stoffen te verteeren; dus onderäardsche holtens, en vervolgens instortingen, te veröorzaken: maar ook de veêrkracht der aldaar zich bevindende lucht, en dampen, zodanig te vermeerderen, dat zy de korst der Aarde opbeuren konnen, en van één doen bersten. Gelyk men dan ook by een zwaare Aardbeeving, veeltyds, door het gescheurde oppervlak der Aarde, deze dampen, verzeld van vuurvlammen, ziet opklimmen.

[p. 96]

 

Nu vreest ge, in 't zuivren van de lucht, de donderslagen,

 

De bliksemvlammen, die het stoutste hart vertsagen;

 

Dan doet een onweêrwind⁽⁸⁾, een bulderende Orkaan,

 

Als hy uw' Vloteling verrast op d'Oceäan,

 

Uw' Steêling siddren, die, vol doodängst, vol verlangen,

 

In 't loeijen van den storm de weeklagt waant te vangen,

 

Te hooren 't laatst Vaarwel, gezonden van de vloot,

 

Aan vader, broeder, vrind, aan kroost, en echtgenoot.

(8) Alles het geen de veêrkracht der lucht veranderen kan, als warmte, koude, inhangende waterdelen, en het gene de Zonne meer, door hare verdunningskracht, uit de Aarde en Zeeën doet opryzen, kan tot oorzaken zyn van de luchtstroomen, welke wy winden noemen.

[p. 97]

 

Wanneer de uitwerksels van Natuur haar lieve Telgen

 

Zo onmeêdoogend' voor haar aangezicht verdelgen,

 

Wil de Almagt, dat gy ze als afhankelyk⁽⁹⁾ beschouwt,

 

En op het stoflyk nooit uw hoop, uw' welstand bouwt⁽¹⁰⁾.

(9) Het moet den genen welke geen' God erkennen, maar de Natuur tot hunne Schepster stellen; (want zy weten dat zy zich zelven niet voortgebragt hebben) vreselyk voorkomen dat hunne Voortbrengster ook hunne Verdelgster is. En welke moet de trap van hunne vreze zyn, daar de tegengestelde hartstocht geen artzeny voor zyn kan! Want deze beklagenswaardige menschen missen de aangename hoop dat hunne gebeden verhoord, en hunne wenschen gekend worden: en vooräl het geruststellend betrouwen dat een almagtige Hand hen geleid. Zy noemen zich sterke Geesten (Esprits forts,) en zy zyn het; indien zy slechts zo veel sterkte van geest bezitten van zich vergenoegd te kunnen veinzen: want inderdaad vergenoegd te zyn, is het lot van een' Ongodist niet: dewyl zy steeds alles te vrezen hebbende van hunne Voortbrengster de Natuur, die geen verstandige, en daarom ook geen weldadige oorzaak, zynde, hen in de naarste omstandigheden en elenden kan storten: zonder dat voor hen van deze blinde Werkster eenige hoop op een gunstig medelyden of krachtdadige hulpe, tot verlichtinge in hunne akelige omstandigheden, te verwachten zy. Die zodanig een' reddeloozen staat van rampzaligheid te vrezen hebben, kunnen niet redelyk vergenoegd zyn: dierhalven indien zy, in weêrwil van deze hunne billyke vreze voor een blind geval, nochtans vergenoegd waren, dan behoren zy geen sterke Geesten, maar Dwazen genaamd te worden: vermits dezen alleen bekwaam zyn om (op den boord eens afgronds staande,) hun gevaar met vergenoegde oogen aan te zien.

(10) Zie aanmerk. 2. van dezen Brief.

[p. 98]

 

Ginds moord het pestvuur... Maar 'k zie woedender Verslinders

 

In uw Verdedigers, in uwe Heldenkinders!

 

Een bloedig Monster, daar het wild gediert' voor gruwt,

 

Van kogels, bomben, vuur, en moordgeweer omstuwd,

 

Dat ons de vryheid, 't heil, en 't leven, durft betwisten;

 

Richt landkrakkeelen Ach! wat rechter voor een' Christen!

 

't Gekorven bloedloos Dier, dat nu op wiekjes strykt,

 

Doch morgen 't kleen gestel van Mier of Worm gelykt,

 

Ziet grooter orde in zyn gestaltewisselingen

 

Dan gy, ô Dertlen! in uw lotsveränderingen:

[p. 99]

 

Een bittre omstandigheid, een averechtsch geval

 

Verslind uw schyngeluk, vervolgt u overäl.

 

Onttroonde Koningen, gevallene Amptenaren!

 

Verjaagde Dienaars van de Goddelyke altaren!

 

Beschreide Weduwen! verlaten Kroost! treed toe,

 

Opdat uw droefheid eene ontroerende aanspraak doe,

 

Waarïn ge ons de Ydelheid der Waereld doet vervloeken,

 

En 't menschdom zyn geluk in God en Godsdienst zoeken!

 

Hoopt niet, ô Schepsels! dat u Zenoos dwaalleer⁽¹¹⁾ redd',

 

Wanneer men dus uw' ramp in 't volle daglicht zet.

 

Zegt niet: ‘Wy zien de Deugd alöm het meest bestreden;

 

‘En 't kwaad Fortuin heeft ook zyn wisselvalligheden.

(11) De Filosoof Zeno, het Hoofd der Stoïcynen, wilde, dat zyne Leerlingen alles met een onverschillig ooge zouden beschouwen; ja, zyne gevoelloosheid ging zo verre, dat by trachtte te betoogen, dat de pyn geen dadelyk kwaad ware.

[p. 100]

 

'k Wil niet betwisten, dat gelyke tegenheên

 

Den Godsdienstminnaar en den Boozen zyn gemeen;

 

Maar 'k stel, dat kwellingen, hun beiden onvermydlyk,

 

Voor Boozen doodlyk zyn, doch voor de Vromen lydlyk,

 

Een edel uitzicht doet hen hopen in 't verdriet,

 

Daar u noch hoop, noch troost, ô Snooden! overschiet.

 

Schoon u de Voerspoed streele, u overstort' met gaven,

 

Wier lieve aanloksels meest ons aan het aardsch' verslaven;

 

Schoon Rykdom, Schoonheid, Eer, ja 's Waerelds heerschappy,

 

Schoon Kracht van lyf en geest op aarde uw heillot zy;

 

Wat baat een voorrecht, zo verganklyk? daar ge u tevens

 

Geen uur verzeekren kunt van 't zoet genot des levens!

 

't Ware u voordeeligst, daar ge uw hart aan 't beuslen schenkt,

 

Dat God aan u niet dacht, gelyk ge aan Hem niet denkt.

 

Ach! daar ge, in 't midden van uw vreugd, alle oogenblikken,

 

Voor uw' Meêstervlings dood, voor 's Hemels wraak moest schrikken,

[p. 101]

 

Kan 't zyn dat ge echter juicht, en woelt, en hoopt, en bouwt,

 

Alsof ge, onstervlyk, nooit deze aard' verlaten zoud?

 

Durft ge, ô Vermeetlen! meer van uwe Zonen wachten,

 

Dan uwe Vaders van hun dwaaze Nageslachten?

 

Wat blyft van 's Waerelds vierde en beste Monarchy

 

Een flaauwe grootheidschets uw' Roomschen Keizer^* by!

 

Mogt Cesar de opbouw van die Mogendheid gelukken,

 

Men zag August, niet hem, daarvan de vruchten plukken.

 

Verschenen Tyd, voorheen als wenschelyk beöogd,

 

Eer ge ons verlangen in zyn lieve hoop bedroogt!

 

Beminde Wenschen, in een' ydlen klank verloren!

 

Vergeefsche Poogingen, uit aardsch belang geboren!

 

Leert, leert ons, dat de zorg, de hoop hier palen heeft,

 

't En zy ze op wieken van een hooger uitzicht streeft.

* Dit is geschreven ten tyde dat Karel de zevende den Keizerlyken Troon beklom.

[p. 102]

 

Gelukkigen, die op uw levendgouden' vlerken

 

Uw' zweeflust involgt door de ruime hemelperken!

 

Die, onvernietigd, draagt de tegenwoordigheid⁽¹²⁾

 

Van Gods ontzagchelyke en hooge Majesteit!

 

Wat denkt ge, als ge uw gezicht, waarby de zonnestralen

 

Onzuiver blaken, laat op 't woelziek Menschdom dalen?

(12) De byzondere tegenwoordigheid van God, in den Hemel, bestaat niet voor de Engelen in Hem te zien; want die onëindige Majesteit, een Geest zynde, valt niet onder de zinnen: maar de Almagtige is daar byzonderlyk naby hen door de volzalige mededeeling zyner liefde. En nadien een Geest is, daar hy zich openbaart, dus is ook God by de Engelen tegenwoordig in zyne kostelyke geschenken der hooge trappen van duidelyke kennis van zyne heerlyke werken: (waar in de Allerhoogste zich uitstekend kennen doet.) Deze hooge trappen van duidelyke kennis doen deze gelukzalige Wezens in het scheppings- en genadewerk een volmaakte wysheid en goedheid zien, die hen verrukt, en dringt, om hunne diepe verwondering Gode uit te boezemen! Dit hoog geluk word hier in een vergrotende manier van spreken voorgesteld, als ware het voor een eindig Schepsel ondragelyk.

[p. 103]

 

Als gy hun Vorsten ziet van Vorsten aangebeên,

 

Hun Wyzen in 't geheim der Opperwysheid treên?

 

Hun pracht..? Maar mooglyk word uw verbeschouwende oogen

 

Dees Stip van 't groot Heeläl⁽¹³⁾, om zyne kleente, onttogen:

 

Doch, zo gy dien bespeurt, gewis ziet ge onzen waan,

 

Ons schynheil, ons vernuft, met mededoogen aan.

 

Vlucht heen, ô Tyd! vlieg; ga den wyden kring voltrekken,

 

Wiens sluiting, reeds naby, ons Wondren zal ontdekken;

 

Verheven Wondren, waard des Scheppers Majesteit,

 

Waard dat men 't hart verheffe uit de aardsche nietigheid.

 

Men blyv', dus blakende in 't onwankelbaar verlangen

 

Naar deze grootheid, aan geen schors van zaken hangen!

(13) De hedendaagsche Natuurkenners beweeren dat ieder vaste Star een Zon is, welke omringd word door een stelsel van Dwaal- en Staartstarren: (zie aanmerk. 49. van den 7den Brief.) Doch wat hier van zyn moge, onze Aarde is klein in vergelyking van de Zon, Jupiter, Saturnus, enz.

[p. 104]

 

Des Waerelds glorie, vreugd, genoegen, vleijery,

 

Snelt als een schaduwbeeld, vliegt als een damp voorby.

 

Zou dan onze eedle Ziel, tot eer van God geschapen,

 

Aan beuzelingen, aan schynheilen zich vergapen?

 

Neen, neen! u, die wanneer ge op God uw hope bouwt,

 

Het vak der starren als het vloertapyt beschouwt,

 

't Geen ge, op uws Heilands komst, met ongemeten schreden,

 

Het Ryk der doôn ten trots, zeeghaftig zult betreden,

 

Voegt, nog op aard' geplaatst, gedachte, drift, noch daad,

 

Die met de grootheid van uw Wezen niet bestaat.

MDCCXLII en MDCCLXI.