Bespiegelingen voorgestelt in dichtmaatige brieven

[p. 40]

Bespiegeling over de drift en dwaling.
Vierde brief.

Dat de eedle Mensch niet voor 't gevlei der zinnen zwichte;
Maar zich naar reeglen van de Deugd en Wysheid richte!

De Zinnen, Koningen van 't redenloos Gediert',

Zyn uwe Slaven, dien ge, ô schande! als Vorsten viert.
Dees hulde aan Dienaars, dien gy aan hunn' pligt gewende,
Zo gy hunn' nutten dienst voor 't heil der ziele erkende,
Zult ge u beklagen, als een avrechts lot u drukt
En uit de dooling van de zinvermaken rukt,

[p. 41]

 

Want deze Ontrouwen, verr' van u hun hulp te bieden,

 

Zyn de eersten die de komst der Kwellingen ontvlieden.

 

Doch zekerder vaarwel is u door hen bereid,

 

By uw bestemd vertrek naar de aklige eeuwigheid,

 

Daar gy, hun snikken en omhelzingen onttogen,

 

Met hen, uw bezigheid en blydschap ziet vervlogen.

 

Nu treed de Wroeging toe, en wreekt, door wee en ach,

 

Elende en wanhoop, haar verächtloosd zielsgezag;

 

Haar vruchtloze inspraak, dat u 't zinlyk was gegeven

 

Om, tot Gods eere, in wyze erkentenis te leven.

 

De sporelooze Drift, de Dwaling, die haar voed,

 

Is oorzaak dat de Mensch dees dwaze hulde doet:

 

Die booze Zusters, thans zo sterk vermenigvuldigd,

 

Zyn aan de schennis van Gods wet haar magt verschuldigd.

 

De aanlokkelyke Drift, die vleijende overwint;

 

Die 't Oordeel in zyn keur en overweging blindt,

[p. 42]

 

Wierd, door de tooverkracht van haar geveinsde zeden,

 

Welhaast van 't Menschdom, als zyn Godheid, aangebeden;

 

De suffe Dwaling, die veeltyds zichzelf bestryd,

 

Aan deze Nieuwvergoode als Priesteres gewyd.

 

De zuivre Deugd⁽¹⁾, die uit de Wysheid is geboren,

 

Vermag alleen zo snood een' tempeldienst te stooren:

 

Ze ontrukt het masker aan de valsche aantreklykheid,

 

Waarmeê de strafbre Drift des stervlings harte vleit,

 

Terwyl zy 't Oordeel, 't geen door Dwaling was verduisterd,

 

't Geen in het slaafsch gareel der Zinnen zuchtte, ontkluistert.

 

Dus doet de Dagtoorts, door haar levenwekkend vuur

 

Als zy den Ram⁽²⁾ genaakt, de kwynende Natuur,

(1) (Zie de bepaling der Deugd, Aanm. 19 van dezen, en die der Wysheid, Aanm. 4 van den eersten brief.)

(2) Het Hemelteeken, 't gene, wanneer 'er de Zon intreed, by ons het begin der Lente aanwyst.

[p. 43]

 

Daar 't Beergestarnte⁽³⁾ gloeit, in nieuw gewaad verschynen,

 

En voor haar zuivrend licht de nevelen verdwynen.

 

Het schrander schepsel, door de Godheid Mensch genoemd,

 

Dat hoog de Majesteit van zynen Maker roemt

 

Door wondren, tot wier nutte opmerking onze levens

 

De tyd ontbreekt, bestaat uit geest en ligchaam tevens.

 

De welgestelde Geest, die nimmer krankheên ducht

 

Als hy de Driften en de Dwalingen ontvlucht,

 

Moet van zyn ligchaam, dat de felste en naarste kwalen

 

Ontwykt, doch koestert, eens 't Verderf zien zegepralen.

 

't Is waar, ô Kunst! welëer op gissingen gebouwd,

 

Aan wier misvattingen ons leven wierd betrouwd,

 

Uw Esculaapen is het thans gelukt te ontdekken

 

Grondregelen die u tot kundigheên verstrekken

(3) Het Beergestarnte is aan het Noorder Aspunt gelegen, en verlicht de Noorder Landen.

[p. 44]

 

Voor kwaal en artzeny; waardoor u word vergund

 

Dat gy nu 't ligchaam van veel krankheên redden kunt.

 

Maar elk Geneesheer, daar hy de evenredigheden

 

Der vaste deelen tot de vloeibre zoekt te ontleden,

 

Vind in hun werking, waardoor 't ligchaam blyft bestaan,

 

't Verval ook tevens waardoor 't eenmaal moet vergaan.

 

Dus word ons schoon gestel, ontsloopt tot assche en wormen,⁽⁴⁾

 

Geschikt om van deze Aarde een ander deel te vormen.⁽⁵⁾

(4) Behalven de ontsloping der menschelyke ligchamen, tot ligchamen van dieren, (wormen) kunnen de ontsloopte deeltjes, ook eens deelen van andere menschen, en van onbezielde schepselen uitmaken. Zo verstrekken, na eenen Veldslag, de ontbonden deelen der begraven verslagenen, het groeijend gras tot voedzel, en dit gras de weidende Beesten; welke dieren, door de Menschen genuttigd wordende, by ben, in bloed en sappen veranderen; maar deze bloed- en sapdeeltjes verliezen de menschen, door de Sanctoriaansche doorwaasseming; wordende dezelve, wanneer zy in de lucht opgeheven worden, ten prooi der winden, en dus naar anderen gewesten vervoerd; daar zy vervolgens, onder dauw en regen vermengd, nedervallen, om weder tot uitzetting te dienen van de zich aldaar bevindende groeibare ligchamen. Derhalven dienen dan deze ontsloopte deeltjes der menschelyke ligchamen steeds in de order der dingen, die na elkanderen volgen, nu tot een bezield, en dan tot een onbezield ligchaam. (Zie Aanm. 5 van den 5den brief.)

(5) (Zie de vorige Aanm.) Ter bevorderinge van de ontsloping der ligchamen, om weder andere deelen van onzen aardkloot uit te maken, moet men aanmerken; dat ieder bezield, of onbezield ligchaam, behalven zyne eigene stoffe, ook zyne veranderlyke en vreemde stoffe heeft. Welke beide laatsten, naar de gesteldheid der innerlyke deelen van de ligchamen, of langzaam, of geheel vry, door de ligchamen henen bewegen. Kunnende deze veranderlyke en vreemde stoffen tot oorzaken zyn, dat het geheele ligchaam of ophoud te zyn, of tot een geheel ander samenstel overgaat. De eigene stoffe is die waar uit de eigene deelen bestaan van het wezen eens dings: en de veranderlyke en vreemde stoffen zyn die genen welke door de tussenruimtens der lighamen of vry henen bewegen, of dezelve eenigen tyd blyven vervullen. B.V. Hout: al wat hout is, is de eigene stoffe van het wezen des houts: maar legt een stuk houts in het water, dan zal 'er de veranderlyke stoffe indringen; droogt dit stuk houts weder by het vuur, dan zal 'er het water uitwaassemen, en wyken voor de warmte, of vuurdeelen die 'er het water uitstoten; wanneer men dit stuk houts van het vuur verwydert, dan zullen de vuurdeelen ook het stuk houts verlaten, en plaats maken voor de luchtdeelen, en zo vervolgens. Denkelyk is het dan dat alle deze veranderlyke stoffen, door het Hout benen gaande; eenige van de deelen, waardoor het aan elkander hangt, zullen los maken, en mede voeren; ook het zelve naar zyn innerlyke gestalte veranderen; door oplossing, weking, droging, en ontbinding van sommige zyner deelen; en het zelve dus bereiden om tot iets anders over te gaan. Welke ontbindinge van alle de deelen, of geheelen overgang tot iets anders, (gelyk van hout tot assche) geschieden zoude, wanneer dit stuk houts door de vlammen gevat, en verteerd wierd. Een voorbeeld van de vreemde stoffe hebben wy in den Magneet: waar van de vreemde stoffe de eene pool ingaande, en de andere weder uitgaande, door hare beweging, het yzer naar de Noordpool dryft, en van de Zuidpool afstoot.

[p. 45]

 

Dit kunstig ligchaam, met zyn' schrandren geest bedeeld,

 

Die, van zichzelv' bewust, 't geschaapne zich verbeeld,⁽⁶⁾

(6) Van het Geschapene vallen alleen de stoffelyke en niet de enkelvoudige dingen onder onze zinnen, en dus onder onze verbeelding. Aan het ongeschapene Wezen, of den onëindigen God, kunnen wy alleen denken. Zie Aanmerking 12 van den zesden Brief.

[p. 46]

 

Van 't ongeschaapne denkt, is dat gelukkig Wezen

 

Waarvan de Godheid wil gediend zyn en geprezen.

 

Ja, heilryk Wezen! tot zo blyde een' staat verhoogd,

 

Bevlytig u, opdat ge u-zelven kennen moogt.

[p. 47]

 

Doorgrond Gods einden, zyn bevelen, uwe pligten,⁽⁷⁾

 

Dan zult ge, op de Aard' vernoegd, uw' gang ten Hemel richten.

 

Uw wonderschone geest, tot heerlykheid bereid,

 

Heeft reeds al d'omtrek van der Englen majesteit,

 

Als die elk tydstip van 't voorledene, op 't begeren

 

Des hoogen wils, voor uw geheugen weêr doet keeren;

 

Die 't voorgevallen' schetst, als of't noch eens geschied;

 

Het tegenwoordige⁽⁸⁾ beschouwt, bestiert, geniet,

(7) Dit doen wy, wanneer wy een goed gebruik van het Geschapene maken. B.V. Wanneer God het oog vormde, was zyn einde om de rondom ons zynde dingen voor ons zichtbaar te maken, Hem daar door te leeren kennen en te verherelyken in zyne zichtbare Schepselen; gelyk ook tevens om ons voor veele gevaren te behoeden: nu voldoen wy aan dat einde van God, wanneer wy Hem verherelyken in de voorwerpen der Schepping, en ons niet dwaas in gevaren storten. Zo ook wanneer God de maag plaatste onder de deelen van ons ligchaam, was zyn einde, dat zy de spyze bereiden zoude, ter afscheidinge van de voedzame deelen, tot onderhoud van ons ligchaam nodig; en geenszins tot brassery, enz.

(8) Dit Tegenwoordige moet men hier niet in den engsten zin opvatten; dewyl wy erkennen, dat men, op 't scherpste genomen, bykans alles, onder 't Voorleden, of onder het toekomende kan rekenen: ja, onder 't spreken van een woord, smelt het reeds in 't Voorleden. Het Heden is slechts een Schakel, die de ketens van 't Voorleden en van het Toekomende samenvoegt.

[p. 48]

 

En, door de wakkerheid van uw bespiegelingen,

 

Weet door de nevels van 't toekomend' heen te dringen.

 

Ja, in één oogenblik, uw zwevend denkbeeld vest

 

In 't hart der Aarde, en in 't onmeetlyk Luchtgewest.

 

Zou die doorluchte Geest tot 's Scheppers lof niet blaken,

 

En zich, voor 't heil der deugd en wysheid⁽⁹⁾, vatbaar maken?

 

Op de Aard' geplaatst, beschouw wat gy van 't Menschdom ziet

 

Verrichten, doch mislei u door 't waarschynlyk niet:

 

De List weet staatzucht, nyd, bedrog, onmenschlykheden,

 

Met roem voor 't Vaderland, en heil van 't volk te omkleden.

(9) Zie de bepaling der Deugd Aanm. 19. van dezen, en die der Wysheid. Aanm. 4. van den eersten Brief.

[p. 49]

 

De Macedoner⁽¹⁰⁾, die Darius heir besprong;

 

En, als een bliksem, door drie waerelddeelen drong;

 

Die Overwinnaar, die, vernoegd met te overheeren,

 

Verwonnen koningen bevestigde in 't regeren;

 

En menigwerf, in zyn' zeeghaften oorlogstogt,

 

Meer door zagtmoedigheid dan door het zwaard vermogt;

 

Die dappre Koning is zyn' roem, zo menigvuldig

 

Alöm verbreid, aan woede, aan staat-en moordzucht schuldig.

 

Dat u geen Naam bedrieg'! Schynheilige Achtbaarheid

 

Verschilt onëindig veel van heilzaam Staatsbeleid:

 

In Rykshervormers vind gy veeltyds Rustverstoorders,

 

Ontmenschte Cromwels⁽¹¹⁾, looze en wreede Vadermoorders.

 

Alöm vind gy de Drift, die de Ondeugd deugdsaam noemt,

 

Vrymoedig kwaad leert, zo 't slechts kunstig word verbloemd.

(10) Alexander de Groote.

(11) Men zie, wegens Cromwel, onze vorige Aanteekening by †, op Bl. 11. en 12.

[p. 50]

 

Beklaaglyk is 't wanneer men Vorsten dus leert denken,

 

Omdat hun dwalingen geheele Volken krenken.

 

Zie d'indruk dezer Drift in 't stikziend bygeloof

 

Van Vrankryks Heerscher⁽¹²⁾, die, de Dwaling zelf ten roof,

 

Gewaande Dwalenden by duizenden, deed sneven.

 

Gy, Koningen, die speelt met uwer Volken leven!

 

Vergeet ge, dat, als God u tot den troon verhoogt,

 

Hy niet uw grootheid, maar der Menschen heil beöogt?

 

Doch wy, zo dikwils door de Dwaling zelf verwonnen,

 

Zyn wy verwonderd dat ook andren dwalen konnen?

 

Zichzelv' en anderen misleiden? Zoek veelëer

 

Naar d'oorsprong van dit kwaad, opdat gy 't van u weer'.

 

Zoek in uw Driften, in uw Lusten, uw Belangen,

 

De onzichtbre keten, die uw Reden houd gevangen;

(12) Karel de Negende, onder wiens regeering, en op wiens bevel, de Paryssche moord is uitgevoerd, in den jare 1572.

[p. 51]

 

En, zonder 't voorbeeld steeds van andren gaê te slaan,

 

Leer, leer zelf denken; leer uw Driften wederstaan.

 

Uw Deugd ontboeij', herstelle en eerbiede uwe Reden⁽¹³⁾.

 

Ga 's Hemels weg, al zoud gy dien alléén betreden.

 

Uw Deugd beschouwe en leer' van d'achtbren hemelstoet

 

Der schone Starren, dien ons oog des nachts ontmoet,

 

Dat zy haar' wandel ook, gelyk den gang dier lichten⁽¹⁴⁾,

 

Moet tegenstrydig aan den loop der waereld richten^*.

 

Maar, zegt gy, wat is Deugd⁽¹⁵⁾? Elk lucht- en landstreek roemt

 

Haar zeden, die, hoe vreemd, hoe woest, zy deugden noemt.

(13) (Zie Aanm. 4. van den 7den Brief.)

(14) De Dwaalstarren beweegen zich schynbaarlyk van het Oosten naar het Westen: en onze Waereld draait zich, in een etmaal, eenmaal om, op haar' as, van het Westen, door het Zuiden, naar het Oosten.

* Men verstaa hier door het woord Waereld onze Aarde.

(15) (Zie Aanm. 19 van dezen Brief.)

[p. 52]

 

Deez' willekeurgen naam schenkt ieder aan zyn wenschen:

 

Het staatsbelang bepaalt en vormt de Deugd der menschen.

 

Gevaarlyk Raadsman! neen; een willekeurge zin

 

Bepaalt de Deugd niet, en de staatkunde al zo min.

 

't Gezond verstand zal nooit zo boos een' staatsvorm lyden,

 

Wier woeste wetten met de ware vroomheid stryden;

 

Ook niet uw wulpsche deugd, die roekloos is en snood,

 

Omdat haar oogmerk zich vernietigt in den dood⁽¹⁷⁾;

(17) De gewoontens en belangen, die in den dood eindigen stryden met, of ten minsten zy bevorderen niet, onze eeuwige belangen. In de volgende Aanmerking word gezegd, dat men zich ook volkomen moet maken naar het ligchaam: vermits het ligchaam nu sterft, zo zoude het schynen als of 'er een goed belang ware dat met den dood eindigde, tegen het terstond gezegde: maar dit is slechts een schynstrydigheid; want zullen wy eens straffe wegdragen, naar het gene in het ligchaam geschied is? dan is het ook zeker dat wy in het ligchaam onze onsterffelyke belangen hebben: en dat, wanneer wy de volkomenheid des ligchaams, tot groter volkomenheid onzer ziele, bevorderen, wy ook te gelyk onze onstervelyke belangen bevorderen.

[p. 53]

 

Daar 't eind' der ware deugd den stervling wil volmaken,

 

In 't doodsüur troosten, en doen eeuwig blyde ontwaken.

 

Zy is een vaardigheid der ziele, een yvervuur

 

Ter naauwe opvolging van de wetten der natuur;

 

Die wetten, die uw' dienst, uw hart voor God begeeren;

 

Die u de naastenliefde en zelfverbeetring leeren⁽¹⁸⁾

 

Van ziel en ligchaam, u, tot waar geluk en vreugd

 

Op 't duurst bevolen; dit, ô Dwaalgeest! dit is deugd⁽¹⁹⁾.

(18) Het is zeker dat alle onze handelingen, hoedanig die mogen zyn, onzen innerlyken zielstaat, of onzen uiterlyken ligchaams-staat volkomener of onvolkomener moeten maken. Wordende onze staat volkomener, wanneer alle onze inzichten (naar welke zich onze handelingen richten,) zodanig geschikt zyn, dat zy ons voornaamste inzicht niet bestryden, maar bevorderen. Onvolkomener word onze staat, wanneer onze inzichten zodanig met elkander of met ons voornaamste inzicht stryden, dat wy dat kwalyk, of in het geheel niet bereiken, konnen. Welk voornaamste inzicht zyn moet, om tot Gods eere te leeven, naar ziel en ligchaam, welke hem beide toebehoren.

(19) Deugd is, een vaardigheid der ziele om onze handelingen overéénkomstig met de wet der Natuure te verrichten. De naturelyke wet bevat onze pligten tot God, ons zelven, en onze Evennaasten.

[p. 54]

 

De onstervelyke Geest, die op de vlugge vlerken

 

Van zyn gedachten zweeft, moet onöphoudlyk werken:

 

Hy denkt; hy wenscht; hy wil⁽²⁰⁾; en 't is door deze kracht

 

Dat hy zyn waar geluk verroekloost, of betracht.

 

Ons, Stedehouders van d'Almogenden geboren⁽²¹⁾,

 

Doch van dien rang ontzet, blyft nog zyn gunst beschoren:

 

De welige Aarde geeft ons schatting, alsof zy

 

Ons nog erkende aan 't hoofd dier waereldheerschappy.

 

Thans heerschen we in onszelv'; een Ryk, aan welks regering

 

Gehecht is alle heil, of alle heilsöntbering:

(20) Het oordeel bepaalt onzen wil, door het goede dat wy in een zaak bemerken te begeeren: maar ons oordeel is op onze kennis gegrond, en daarom is het van de uiterste aangelegenheid voor ons dat wy onze kennis vermeerderen

(21) De eerste Mensch verbeeldde God op de Aarde, voor zo veel zyne heerschappy betrof.

[p. 55]

 

Naar mate dat de Vorst van 't zielsgebied den pligt

 

Der onderdanen naar Gods wyze wetten richt,

 

Naar mate zal die Vorst de milde vruchten smaken

 

Van 's Hemels goedheid, of zichzelv' rampzalig maken.

 

Een blyde zielsgestalte⁽²²⁾, eene onverstoorbre vreugd

 

Verzelt dien Koning in het oefenen der deugd;

 

Terwyl hem, wil hy naar de ontrouwe Driften hooren,

 

Het snoodst gezelschap⁽²³⁾ aan zichzelven blyft beschoren.

 

Gy, Onvoorzichtigen! die Helgedrochten voed

 

In uwen boezem, en dus op uzelven woed;

(22) Wanneer wy goede daden deugdzaam verrichten; (dat is wanneer wy alle onze handelingen tot Gods eere schikken,) dan bevinden wy een' trap van vergenoegen en blydschap in den geest, die een zeer aangenaame zielsgestalte uitmaakt.

(23) De beschouwing der onvolkomenheid geeft onlust; indien wy nu zo veel onvolkomenheden in onszelven gewaar worden, dat wy voor de nodige zelf kennis schrikken; is dat geen snood en droevig gezelschap aan zichzelven hebben?

[p. 56]

 

Wier vrekheid u belet uw Medewaereldlingen

 

In hun behoeftigheên gedienstig by te springen;

 

Wier laffe ondankbaarheid genoten dienst vergeet,

 

En met den Godsdienstrok uw gruwelen bekleed!

 

Gy, die uw vreugd, uw heil bestaan doet in het schaadlyk

 

Volbrengen uwer drift; wier wenschen onverzaadlyk

 

De Staatzucht zyn gewyd! die onvermoeilyk zwoegt,

 

Opdat uw Hoovaardy, uw praalzucht werd' vernoegd!

 

Zegt, op 't verschynen van uw' grooten Lotbeslechter,

 

Wat heil verwacht gy van een' streng' alwetend' Rechter?

 

Gy, die een deel zyt van 't Heeläl, 't welk door Gods magt

 

In al 't verscheidne is tot eenstemmigheid gebragt,

 

Wilt gy, door uwe drift in lichte vlam te ontsteken,

 

Daarvan de wondere orde en overéénkomst breken?

 

Wilt ge op uw heusch gelaat, door spyt, door toorn ontsierd,

 

De woestheid schildren van al 't Afrikaansch gediert'?

[p. 57]

 

Staa, Tyger! denk dat een begonnen wraakvernoeging

 

Klimt tot berouw, en zich volënd in schrik en wroeging.

 

Doorluchtig Werkstuk⁽²⁴⁾ van een' wyz' almogend' God!

 

Beantwoord gy zo dwaas zyn gunst, uw treflyk lot?

 

Is u 't Vernuft⁽²⁵⁾, is u de Onsterflykheid gegeven,

 

Opdat gy sporeloos zoud naar uw Driften leven?

 

'k Leef driftloos, zegt gy... Gy! die, lustloos, nog verdooft

 

De kleine kennis van uw onnadenkend hoofd?

 

Welks geesten⁽²⁶⁾, half gekookt, door vadzigheid bedorven,

 

Gelyk hun meester, zyn voor alle deugd gestorven.

(24) Met recht word de Mensch dus genaamd. Men zie deswege B. Nieuwentyds Waereldbeschouwing.

(25) Het vernuft is een inzicht in den samenhang der dingen.

(26) Versta de dierlyke of zenuwgeesten. Nadien onze vrye daden door onzen Wil, de Wil door ons Oordeel bepaald word, en het oordeel op onze kennis gegrond is; zo zyn dan de luije, vadzige menschen, die men nooit overreden kan om hunne kennis te vermeerderen, ook voor alle deugd gestorven. Want zo het al gebeurt dat zy door gesteltenis nog eenig goed doen, het is slechts by geluk, en louter onwetende.

[p. 58]

 

Maar, vraagt een Lastraar, als de drift tot kwaad verrukt,

 

Waaröm heeft God haar dan zo diep in 't hart gedrukt?

 

Schenkt Hy ons Raadsliên die wy niet involgen mogen?

 

ô Neen; uw driften zyn niet haatlyk in zyne oogen,

 

Als gy den wierook van uw hart haar slechts ontzeid:

 

U voegt de heerschappy; haar voegt de dienstbaarheid:

 

Het zyn gebreidelde, doch vyandlyke dieren,

 

Die niet misdoen, dan als gy hen den toom zult vieren.

 

Keert, Onbedachten! In één oogenblik misschien

 

Zult gy de afgryslykheid van uwe dwaling zien.

 

Hebt medelyden met een' Stervling, die, gewillig,

 

Zyn Beulen aanbid; zich vol drifts, doch onverschillig

 

Omtrent het waar geluk, in eeuwig onheil stort;

 

Die door onächtzaamheid altoos elendig word!

[p. 59]

 

Kan die Rampzalige u tot deernis niet verbinden?

 

Keert in uzelv'; leert daar dien Afgedwaalden vinden.

 

't Weêrvare u niet gelyk een' Godheidloochenaar⁽²⁷⁾,

 

Die, onverhoeds verrast door 't aaklig doodsgevaar,

 

Met woeker aan de vrees, zyn gruwelleer moest boeten,

 

En bevende uitborst: ‘Ach! wat staat myn' geest te ontmoeten,

 

‘Indien ik dwaalde!...’ ô Dood! ô yslyk oogenblik!

 

Hervormt uw hart; doet nut, Verblinden! met zyn' schrik.

 

Betrouwt geen uitstel, welks bedrieglyke afgrondsvonden

 

Ontelbren achteloos doen smooren in hun zonden.

 

Als 't boetüur, daar zich vaak de laauwe geest meê vleit,

 

Ons word onttogen door de onmeetlyke eeuwigheid,

(27) Hoe gerust Spinosa (gelyk eenigen voorwenden,) gestorven zy; men betuigt echter, dat hy, op zyn doodbedde, zuchtende, deze twyfelmoedige uitdrukking zoude hebben gebruikt: ‘Ach! als ik nu eens gedwaald hadde!

[p. 60]

 

Dan ziet de Ziel, niet meer belemmerd van haar' kluister,

 

De zuivre Waarheid, doch te spade, in vollen luister:

 

Zich zelv' ter straf, ten beul, wanhopig in haar lot,

 

Verzinkt ze in 't duister, en onttrekt zich schuw aan God:

 

Terwyl 't genadeloon der wyze deugdsbetrachting

 

Onëindig overtreft der Vromen heilverwachting.

 

Verheven Schepsel, van uw' Schepper ryk begaafd!

 

Kan 't zyn dat ge aan de Drift en Dwaling u verslaaft?

 

Hebt gy de hoogheid, daar ge uzelv' hebt uitgesmeten,

 

Die gy herkrygen kunt in eedler trap, vergeten?

 

In vergelyking van het geen gy worden kunt,

 

Zyt gy gebreklyk; is uw kennis als één punt

 

By 't uitgestrekt Heeläl. Verbeeld u in te dringen

 

In all' de wondren die u van naby omringen;

 

Dat deze wondren u geleiden tot een' trap

 

Van uitgebreider licht, van hoger wetenschap;

[p. 61]

 

Dan zult ge, in 't goede en kwade⁽²⁸⁾, ontdekken, dat uw Maker

 

Alöm het best bedoelt; dat nooit een Godverzaker,

 

Uit zuivre reden, maar uit booze onkundigheid⁽²⁹⁾,

 

Iets wreeds, iets strydigs schetste in 't Goddelyk beleid:

(28) Alle dingen, beschouwd zynde betreklyk tot den Maker en Bestierder van al het geschapene, zyn goed; want in alle dingen bespiegelen wy de hoge wysheid, goedheid en Almagt van den Schepper: terwyl sommige dingen kwaad kunnen zyn, met betrekking tot een redelyk schepsel; zo laat, of maakt een verzuimde pligt opzichtelyk tot God, den naasten, of zichzelven, den mensch onvolkomener: zo doet een bedreeven misdaad den mensch vervallen in de kwellingen van het geweten; welk geweten zyn verschillende trappen van ongenoegen heeft, naar mate dat zyne folteringen verzeld gaan van schaamte, onrust, berouw, vreze, schrik, vertwyfeling, enz. Wat het goede en kwade belangt, dat wy geluk en ongeluk noemen, dat is altyd geen wezendlyk goed en kwaad; want het gene kwaad voor den eenen mensch is, is somtyds goed voor den anderen mensch; dit getuigen de tegenstrydige gebeden die het Menschdom naar den Hemel zend; ook is het gene wy voor ons kwaad geloven, zulks niet altyd: want wie ziet niet dagelyks dat ziekte en ongeluk menigen ziel behouden.

(29) Zo zoekt een booze onkundige, om niet onverstandig te schynen, alles te verwarren, en schynstrydigheid aan te wryven. En om eenigzins de straf te verzachten, die hy wel ziet te verdienen, zo verleid hy anderen tot het zelfde kwaad; zich, in hunne elenden den troost belovende van niet alleen ongelukkig te zullen zyn.

[p. 62]

 

Dan zult ge ontmoeten dat uw Schepper, in 't volmaken

 

Van 't schoon Heeläl, voor veel opzichtlykhêen moest waken;

 

Voor veel betrekkingen, gevolgen, naauw gepaard:

 

Dat God een eind'⁽³⁰⁾ zich vormde aan zyne goedheid waard:

(30) God werkt niet zonder einde, of oogmerk; en omdat te bereiken kent, en wil, Hy de beste middelen: schoon ons gering inzicht in den samenhang der dingen ons die beste middelen niet altyd als zodanige doet aanzien, maar dezelve somtyds voor onvolmaaktheden doet houden. Dus zoude men kunnen denken dat God, ons oog scheppende, deszelfs samenstelling op eene wyze hadde kunnen vormen, dat wy 'er zo naauwkeurig mede hadden kunnen zien, als wy thans door de vergrootglazen doen. Maar Gods einde was (in het oog te vormen) dat wy verre van ons af, en veel velds te gelyk zouden zien: het welk oneindig veel nutter voor ons is, dan het vergrotend en scherp zien voor ons zyn zoude, vermits dat gepaard moest gaan met zeer naby de voorwerpen te komen, en geheel weinig velds te gelyk te zien: welke ongelegenheid tot het zien der ons omringende schadelyke, en onschadelyke dingen, de menschelyke samenleving of onmogelyk maken, of ten minste zeer belemmeren zoude; want indien men de voorwerpen niet duidelyk zien konde, dan op zes lynen afstands (zo als wy thans door de vergrootglazen van een halven duims brandpunt de onderwerpen zien;) dan zouden wy immers genoegzaam, ziende, blind zyn; en dierhalven verstoken om ons voor vele gevaren te kunnen behoeden en van de meeste dingen, zo niet van allen, kennisse te verkrygen: gevaarverhoeding en kennisse die wy nu, door Gods wyze schikking in de samenstelling van het oog om de voorwerpen verre van ons af, en veelen te gelyk te zien; verkrygen kunnen. Dusdanig is het ook met andere schynönvolmaaktheden gesteld. Want B.V. wat al ongevallen treffen den mensch niet! om dat hy niet alles hooren, zien en zich overal laten vinden kan, alles weten enz. Maar wanneer wy Gods einde in het scheppen van de menschen in het oog houden, dan zien wy dat het verstoken zyn van deze hooge vermogens voor ons niet alleen geen onvolmaaktheid, maar dat het een groote volmaaktheid is, in de overéénstemmende order der schepping: volgens welke wy, met deze hooge trappen van vermogens begaafd, geenzins hadden konnen geschikt zyn geweest tot dat einde waar toe wy nu geschikt zyn.

[p. 63]

 

En wys besloot om in dees waereld zekre elenden⁽³¹⁾,

 

Noodzaaklyk tot dat eind', niet van uw hoofd te wenden.

(31) Zodanig eene is de pyn of een scheidinge van het geduurige in ons ligchaam. Deze kan waarlyk een groote trap van elende voor den Lyder zyn, maar zy is nog grooter trap van noodzakelykheid voor de behoudenisse van het Menschdom in het algemeen. Want hoe veele schepselen zouden niet ophouden te leven indien de pyn hen niet waarschouwde, en drong, om voor dit, of dat ten ondergang hellende lid, of deel van hun ligchaam zorge te dragen; welks ondienst, of verlies, den geheelen ondergang des ligchaams na zich slepen zoude.

[p. 64]

 

Dan zal uw schrandre geest, verlicht, verrukt, vernoegd,

 

Van God gevoelende 't geen aan de Godheid voegt,

 

Hem zuivere offers biên voor 't onwaardeerlyk voordeel,

 

Dat Hy met reden u versierde; kennis, oordeel

 

Van al 't geschaapne schonk⁽³²⁾. ô Mensch! wat heilryk lot!

 

Eerbiedig rustende in den wil van uwen God!

(32) Dit is by vergrooting gesproken: want al het geschapene te kennen zal geen schepsel ten deel vallen: schoon ik denke dat onze zielen hier namaals eeuwig in kennis zullen toeneemen. Ik weet wel dat men hier tegen inbrengt dat, wanneer 'er altoos iets (versta kennis of nieuwe bevattingen,) tot ons zoude moeten toekomen, dat dan onze staat niet bevestigd, of gelyk men ook zegt, ons geluk, hier namaals, niet volmaakt zoude zyn. Maar ik vrage of deze bevestigde staat van niet voortgaande kennis ons meer gelukzaligheid zoude aanbrengen, dan dat onze, door God vergenoegd gemaakte geest, (zich bezig houdende in de beschouwing der heerlyke werken van God,) daarïn gestadig nieuwe schoonheden ontdekte, die hem in verwondering deden wegzinken over de wysheid en goedheid van den Schepper, wiens verheerlyking de bezigheid der gelukzaligen zyn zal? Ieder heeft hier zyn oordeel vry: voor my ik geloove dat het overéénkomstig is met de majesteit van God, en de gelukzaligheid van eenen geest, te denken, dat wy altoos op zullen klimmen in de kennis van Gods volmaaktheden. Ook denk ik dat deze aanwas in kennis Gelukkigen en Ongelukkigen gemeen zullen hebben, met dit onderscheid echter, dat de Gelukzaligen vreugde en vergenoeging smaken zullen in de toeneeming van hunne kennis; terwyl de Rampzaligen (met de tegenwoordigheid van hunne wanhoop beladen,) schrikken zullen voor de gewaarwordingen van Gods volmaaktheden. Moetende hen alle toeneeming in kennis onverdragelyk vallen: omdat zy te gevoeliger voor hun leed zullen zyn, naar mate dat het begrip hunner verloorene gelukzaligheid by hen toeneemt.

[p. 65]

 

Gezaligd!... Maar, 'k bezwyk in uw geluk te ontleden.

 

Myn teedre pen is voor geene eeuwigheid gesneden.

 

Wat heeft de Stervling, niet bewust van eedler hoop,

 

Dan die de Wellust geeft, een' naaren levensloop!

[p. 66]

 

Beschouw hem, afgemat, gepynigd door veel woelens,

 

Ontbloot van Gods genade en eedle hartsgevoelens,

 

Door waereldsche eer verblind, geblaakt door fellen spyt,

 

Geknaagd door boosheid, en gemarteld door den nyd,

 

Onzeker, geemelyk, veränderlyk, onwillig,

 

Belangloos voor al 't goede, als waar 't hem onverschillig!..

 

Verdwaasden, die in 't aardsche uw hoogst genoegen schept,

 

De onttoomde Driften tot uw' valschen hofstoet hebt!

 

Die Monsters zullen, durft ge in uwen loop volherden,

 

Uw strafste Rechters, uw verwoedste Beulen werden.

 

Gelyk een laag gemoed elk vreest, benyd, mistrouwt,

 

Dewyl het elk zo snood gelyk zichzelven houd,

 

Zo vind een deugdzaam mensch, elks toevlucht, elks behoeder,

 

In ieder Medemensch een' Vrind, een' waarden Broeder.

 

Hem, wiens bedaarden geest men steeds rechtvaardig ziet,

 

Verheft de voorspoed nooit, verplet de rampspoed niet;

[p. 67]

 

Geen schyngeluk, geen hoop, geen vrees kan hem verblinden,

 

Omdat hy 't waar geluk in God, in zich, kan vinden.

 

ô Wyze Sterveling! wiens welgesteld gemoed,

 

Ten Tempel strekt voor all' der Deugden blyden stoet,

 

Gy, die, omdat voor u geen waarheên zich verbergden,

 

Oprecht en vroom zoud zyn, schoon 't u geen wetten vergden;

 

Ja, die, schoon van alöm een waereld druischt en woelt,

 

En vleit, en dreigt, u in een kalmte en rust gevoelt,

 

Gelyk een Reiziger, die, d'Atlas opgeklommen,

 

(Waar hem de zuiverheid der lucht als doet verstommen;)

 

In lager dampgewest een bui ziet, die, geperst

 

Door stroomen luchts, ontvlamt, en over 't aardryk berst;

 

Doch op den bergtop nooit zyn kamlte en ruste ontheiligt.

 

Gy zult, voor 't woên der Drift en Dwalingen beveiligd,

 

Door Hen, terwyl ze in u de Deugd en Wysheid vliên,

 

Uw trotse Haters, 't rot der Dwazen, foltren zien.

MDCCXL. en MDCCLX.