Bespiegelingen voorgestelt in dichtmaatige brieven

[p. 14]

Bespiegeling over de vryheid van den wil.
Gevolgd naar het Fransch van den Heere de Voltaire.
Tweede brief.

Indien, in 't kort bestek van dit snelvlietend leven,
Het waar geluk alleen den Wyzen is gegeven,
Hoe deel ik in dat heil? Staat die verheven prys
Aan onze keur? Of is 't een hemelsch gunstbewys,

[p. 15]

 

Als Aadlyk bloed, Vernuft, en Schoonheid, onäfhanklyk

 

Van 't menschelyk beleid? Beheerscht myn onverganklyk,

 

Myn denkend Deel zichzelf? Of dwingt eene andre magt

 

Myn Ziel, myn Ligchaam, door eene onweêrstaanbrekracht?

 

Is 't geen 'er in my werkt, my 't vry gebied doet minnen,

 

Myn Wil⁽¹⁾, de Koning of de Slaaf in 't hof der Zinnen?

 

Ik hield, benepen door die twyfeling, 't gezicht

 

Uit de aardsche schemering naar 't hemelhof gericht,

 

Als één der Geesten, door het heilig Opperwezen

 

Uit niets gevormd, om Hem te kennen, Hem te vreezen,

 

Die in Hem ademen, die blaken tot zyn' dienst;

 

Ten hemel afdaalde, en my naakte op 't onvoorzienst',

 

In snelte 't Licht gelyk^*, dat, uit de zon geschoten,

 

In 't eigen oogenblik op de aarde word genoten:

(1) Wil, is de neiging des gemoeds tot een zaak, wegens het goede, dat wy 'er omtrent meenen waar te neemen.

* Men wil dat het Licht in ééne Seconde 264516 Mylen zoude afleggen.

[p. 16]

 

Hy had zich met een stoffe omkleed, als één van hen,

 

Ons afgeschilderd door de Goddelyke pen,

 

Gelyk in 's aardryks jeugd, tot staving der Verbonden,

 

In menschelyken schyn den Vadren wierd gezonden;

 

Een zuiver ligchaam, zo als 't onze in de eeuwigheid

 

Vernieuwd zal worden door de hoogste Majesteit;

 

Of zulk een Wezen als in Newtons^* wyze trekken,

 

In Galileüs^†, niet bezwaarlyk is te ontdekken.

 

Hoor (zegt hy, tot myn' troost, met Goddelyk gezag,)

 

't Geen gy moogt weten, 't gene ik openbaren mag.

 

Uw leerzame inborst, steeds ter onderzoeking vaardig,

 

Is myne ontferming, is myne onderrichting waardig.

 

De Mensch is vry⁽²⁾ op aarde, als ik in 't hemelsch Ryk.

 

Die vryheid is 't, waaruit Gods gunst u krachtig blyk'!

* Twee beroemde Filosofen, welke veele nieuwe en verwonderlyke ontdekkingen hebben aan de hand gegeven.

† Twee beroemde Filosofen, welke veele nieuwe en verwonderlyke ontdekkingen hebben aan de hand gegeven.

(2) Vryheid is, het vermogen van de ziel, om, door eigen willekeur, van vele evenmogelyke dingen, dat gene te verkiezen, het welke haar het beste behaagt. Wy zyn zekerlyk vry: want hadden wy de keure niet vry, dan waren wy onäanspraaklyk voor de Goddelyke en Menschelyke Vierschaar. Wy hebben de vryheid van uit twee, of meer, dingen dat gene te verkiezen, het welk ons het beste dunkt. Maar deze dingen hangen van onzen wil niet af dus, of zodanig te zyn. Is een van beiden, of van allen goed, wy moeten het goede verkiezen: zyn zy beiden, of allen, kwaad, men kieze van twee of meer kwaden het beste. Dus legt de grond van den wil in het vernuft. Is het vernuft wydüitgestrekt, dan kan men wyslyk, is het eng, dan zal men dwaaslyk verkiezen. Zie Aanmerking 25 van den vierden Brief.

[p. 17]

 

De minste Geest is met dat edel recht bevoordeeld.

 

De Ziel, die vatbaar is, die wil, die werkt, die oordeelt,

 

Is vry in 't kiezen: dit 's Van Hem, die eeuwig leeft,

 

Eene eigenschap die Hy zyn waardste kindren geeft.

 

Wy, naar zyn Beeld gevormd, zyn tot zyn kroost verkoren:

 

Hy wil; Hy spreekt; terstond word dit heeläl geboren.

 

Gy, Vorst door 't denken! wilt ge? uw hemelsch yvervuur,

 

Uw vindingryk vernuft verwint, beheerscht Natuur:

[p. 18]

 

Uit haar gewrochten weet gy 't nutst voor u te kiezen:

 

De zee en wind doet gy hun razerny verliezen.

 

Ach! zou dat Schepsel, daar Gods majesteit in speelt,

 

Niet van die milde hand met vryheid zyn bedeeld?

 

Door onnaspeurbre kracht beheerscht, geperst, bewogen,

 

Waar' deugd, noch ondeugd, min, noch haat, in uw vermogen:

 

Die vuurge wenschen, die zo na aan 't harte gaan,

 

Uw eigen wezen zelf, ging u in 't minst niet aan;

 

Gy, 't magtloos Werktuig van een' straffen Waerelddwinger!

 

Onzalig Kunststuk, steeds genoodzaakt door Gods vinger!

 

Kleen denkend Stofje, zo verächtlyk in zyn oog!

 

Stelde uw betrouwen op een' God die u bedroog!

 

Hoe! zoud gy Slaaf zyn? Gy, door zulk een' wys' Regeerder

 

Geschapen, naar zyn Beeld, op dat zyn lof vermeerder'!

 

Neen, neen; 'twoord Godsdienst, dat den geest zo dierbaar is,

 

Waar' slechts een ydle klank, had geen beteekenis;

[p. 19]

 

Gerechtigheid waar' dus by God, noch mensch te vinden;

 

Men zag geen' Cato zich aan de eedle deugd verbinden;

 

Geen Catilina ware een Pest voor 't Roomsche Ryk;

 

Hun deugd, hunne ondeugd, stond in waarde elkaêr gelyk;

 

Het Noodlot sleepte ons weg tot gruwelyke tochten;

 

Dees Waereldbajert ware een poel van Vloekgedrochten!

 

De onnutte Gierigaart, de woeste Moordenaar,

 

De Eedbreker, Roover, ja de stoutste Lasteraar,

 

Die snoodste Zielenbeul zal zich onschuldig roemen,

 

En van zyn gruwlen God de dwingende oorzaak noemen.

 

‘Die, (zal hy lastren:) die, niet ik, brak ooit myn woord;

 

‘Hy is 't die rooft en brand, Hy die zyn kindren moord.

 

Ik yze! maakt gy God tot oorzaak uwer schulden?

 

Kunt Ge, ô Rechtvaardige! zo snood een lastring dulden?

 

Wat zoud gy zeggen, gy, die zulke gruwlen leert^*!

 

Zo gy den Duivel voor uw' Schepper had geëerd?

* De Lezer gelieve aan te merken, dat de hiersprekende Engel deze onbetamelyke God opgedichte gruwelen der menschen, niet stelligerwys; maar als gevolgen, of voorwaardelyk, voordraagt: zynde hier de voorwaarden, wanneer wy door onnaspeurbre kracht beheerscht, geperst en bewogen wierden; magtelooze werktuigen waren, door een' straffen waerelddwinger voortgebragt; en steeds genoodzaakt zynde door Gods vinger; in 't geheel met geen vryheid bedeeld waren, om goed of kwaad te kunnen verkiezen: dan, nadien deze voorwaarden verdichte stellingen zyn, strydig met de eigenschappen van de ziel, de Goddelyke en menschelyke wetten; ja met onzer aller ervarenis, (zie Aanm: 1 en 2 van dezen brief,) zo vervallen dierbalven alle de door den Engel opgenoemde gevolgen, of den Allerhoogsten onbetamelyke opgedichte gruwelen der menschen.

[p. 20]

 

'kBevond me, op dit vertoog, als één' door wyn bevangen,

 

Die siddrende opvliegt; dien de slaap nog aan blyft hangen;

 

Die, door een' sterken dag verlicht, zyne oogen sluit,

 

Opdat hy d'indruk van 't bewegend voorwerp^* stuit'.

 

Geheiligde! (dus durfde ik bevend' my verklaren:)

 

Verleedig u my meer geheimen te openbaren.

* Wanneer wy ons gezicht naar de Zon wenden, zullen hare stralen het Vocht onzer oogen zodanig aan 't bewegen brengen, dat het in tranen zal afvloeijen.

[p. 21]

 

Wat dryft den Sterveling tot zo vele euveldaên?

 

Wat baat een wysheid, die geen hartstocht kan weêrstaan?

 

Is 't mooglyk dat de Mensch zyn eeuwig Licht, zyn Reden,

 

Misbruikt tot eigen schaê? dat hy, door zich bestreden,

 

Het kwade omhelst, daar hy het goede alleen bemint?

 

Dat deze Waereldvorst, zo magtig van bewint,

 

Voor de ondeugd zwicht? ja, van zyn voordeel niet onwetend',

 

Nochtans door Slaven, door zyn Driften, word geketend?

 

De troostende Engel vaagt van myn bedwelmd gezicht

 

De schaduwen, door dit vernederend bericht:

 

De Vryheid, stelt gy, word uw' geest somtyds benomen.

 

Is God u die verpligt? begeert gy die volkomen?

 

Alöm? ten allen stond'? Gy deelt in 't needrig lot

 

Eens Stervlings, en gy hebt de wenschen van een' God!

 

U, Stip van dit heeläl! voegt u dus uit te spatten,

 

Om 't Onäfmeetbare, als uw deel, uw erf, te omvatten?

[p. 22]

 

Neen, neen, 't is alles zwak, veränderlyk, bepaald,

 

Waaröp uw oordeel roemt, waarmede uw ligchaam praalt.

 

Daar gy Natuur ziet voor Gods wyze wetten bukken,

 

Wilt gy daar 't Menschdom dien gewyden band ontrukken?

 

Maar zeg my, als uw hart naar eenig voorwerp streeft,

 

Zich slaauw verweerende, aan zyn drift zich overgeeft,

 

Zyn Vryheid dus verliest..? Maar zo gy in 't verkiezen

 

Geheel geen Vryheid had, hoe kòst gy die verliezen?

 

Wanneer een heete koorts u al te magtig schynt,

 

En 't felgeschokt gebouw uws ligchaams ondermynt,

 

Schoon ze u de ontbinding van uw stof en geest doe vrezen,

 

Zult ge om dat toeval nooit gezond van ligchaam wezen?

 

Men ziet u uit den dood herkomen, in een' staat

 

Die u een blyder vrucht van 't welzyn smaken laat.

 

Dat nooit uw klagt' die gave uit uw geheugen wissche!

 

Der zielen Vryheid is haar goê gesteltenisse:

[p. 23]

 

Men mist haar dikwyls, als de geest, verrukt, ontroerd,

 

Door hoogmoed, afkeer, liefde, of gramschapword vervoerd;

 

Zyn driften viert; het brein van 't redenspad doet dwalen;

 

'k Noemde in één' oogenblik u duizend boezemkwalen.

 

Opdat ge u daar voor hoed, of uw genezing vind,

 

Neem dit leeswaardig Boek; beraad u met dien Vrind...

 

Een' Vrind! Ach! toon my dien; myn vrindschapskeure is vaardig.

 

Daar is Eusebius, uw hartsvertrouwen waardig;

 

Dees Zielenherder staat, met hemelärtseny,

 

Zyn dierbre kudde, op 't spoor zyns Heilands, rustig by.

 

Wat stervling is 'er, die, in 't midden van gevaren,

 

Ter uitkomste immer zorg of middelen zal sparen?

 

Die Vryheidsvyand, die steeds anders doet dan zegt;

 

Die 't blinde Noodlot stelt, doch 't eeuwig wederlegt,

 

Beschouw' zyn' yver, in elks hulp en raad te zoeken!

 

Hoor dien Noodlottigen zyn' Tegenstrever vloeken.

[p. 24]

 

Hoe driftig stuift hy op, ter wraak van zyn geschil!

 

Hoe woedend straft hy 't Kroost dat hy vorbetren wil!

 

Het is dan vry? ô Ja! wie ziet niet, in dat wreken,

 

Den Noodlotdryver zelf zich de eerste tegenspreken?

 

Hy, zelf Verloochenaar van 't geen hy vuurig dryft,

 

Toont zyne onwetendheid in 't geen hy zegt en schryft;

 

Erkent de Vryheid, die zyn huichlary besnoeide;

 

Denkt, werkt, gelyk een Vryë, en spreekt als een Geboeide.

 

Wyd, nu ge uw Vryheid kent, geen noodlotdwang gevoelt,

 

Gods Liefde dit geschenk, waarmeê ze uw heil bedoelt:

 

Sta nooit uw Reden toe, in Gods geheime choren

 

't Onpeilbaar Raadsbesluit spitsvondig naar te spooren:

 

Gesterkt in uw geloove, eenvouwdig van gemoed,

 

Smeek dat hem God vergeev' wie Hem, wie u misdoet:

 

Vlie d'outertwist; bemin de Waarheid, als uw Moeder.

 

Wie dwaalt is Mensch, als gy, Gods Schepsel en uw Broeder,

[p. 25]

 

Beklaag hem; haat hem niet; zyt wys, maar waan het nooit.

 

Gelukkig, als gy 't heil van anderen voltooit!

 

Myn Onderwyzer zweeg, terwyl ik, door de klaarheid

 

Der wyze stemme, ontfing een' straal der zuivre Waarheid.

 

Myn blakende yver zocht te weten, uit Gods Tolk,

 

Geheimen, slechts betrouwd aan 't geestlyk Hemelvolk;

 

Wat de Uitgebreidheid⁽³⁾ is; het Ydel^*; zyn Beperking⁽⁴⁾;

 

De Ziel⁽⁵⁾; de Stof⁽⁶⁾; de Tyd⁽⁷⁾; de Goddelyke werking⁽⁸⁾;

(3) Of de ruimte; deze is een order der dingen die te gelyk zyn.

* De Heer de Voltaire verstaat door het Ydel: of, ledige ruimtens, die zich, tusschen de stoffen, en in de ligchamen bevinden zouden, of, een ydele ruimte, welke het gantsch Heeläl zoude omringen; en waar noch stoffe, noch iets van het geschapene zoude te vinden zyn. Doch,

(4) indien de stof beperkt word door het ydel, dan moet het ydel de stof wederstaan; en dat wel zodanig, dat de stoffe niet in des ydels palen inbreekt: dewyl nu alle werking en wederwerking aan elkander gelyk zyn, zo is hier dan de werking van het ydel gelyk aan de werking van de gantsche Natuur: maar dit is onmogelyk, want het ydel kan niet werken: dewyl dan het ydel de stof niet beperken kan, noch door dezelve beperkt worden; zo is 'er dan ook geen ydele ruimte, of vacuum; of liever, daar is geen ruimte of daar zyn ligchamen, waar de ruimte toebehoort.

(5) Professor Wolf bepaalt het wezen van de Ziel te zyn, een kracht om zich de waereld, naar de geplaatstheid van haar ligchaam in dezelve, voor te stellen. Want deze kracht bevat den grond van alles wat zich veränderlyks in de ziel vertoont. Dewyl nu dat gene waarïn de grond van all' het overige, dat tot eenig ding behoort, te vinden is, het wezen genaamd word; voldoet, myns bedunkens, deze bepaling der ziel volkomen aan derzelver wezen. Wordende door deze bepaling ook klaar voorgesteld de mogelykheid van ontelbare millioenen van verscheidene zielen: als zynde 'er zo vele zielen mogelyk, als 'er verscheidene mogelyke ligchaams standen of geplaatstheden in de waereld geweest zyn, zyn, en zyn zullen.

(6) (Zie aanm. 18. van den 7den Brief.)

(7) Tyd is een order der dingen die elkander volgen. De tyd word ons door de ruimte bekend. Zo vraagt men, als een ligchaam, om de spatie van A. tot B. door te lopen (zynde deze spatie 12 duimen of een Rhynlandsche voet;) één minuut van doen heeft, hoe veel minuten dit ligchaam zal nodig hebben om van A. tot C. (zynde 42 duimen,) te komen? Antw. Drie minuten en een halve.

(8) Geschied of onmiddelyk, of door middelen. Onmiddelyk is een wonderwerk: door middelen is wanneer eenig wonderwerk, vooräfgegaan zynde, het zelve tot een middel word het welk andere middelen voortbrengt, ter bereiking van Gods oogmerk.

[p. 26]

 

Geleerde Vragen, waard aan 't snedig onderzoek

 

Van wyzen 's Gravesande en schrandren Musschenbroek;

[p. 27]

 

Ons vruchtloos opgelost door dien vermaarden Dryver⁽⁹⁾,

 

Dat niets onledig is, weêrlegd door laater Schryver⁽¹⁰⁾.

 

Maar de Engel was reeds, verre uit myn verrukt gezicht,

 

Gesneld naar 't zalig hof daar de eeuwge Waarheid licht:

 

God zond hem niet om my geheimen meê te deelen,

 

Met wier bevatting, ons te hoog, we ons ydel streelen.

 

Neen! als myn' vuurgen wensch 't geheim is uitgelegd

 

Hoe ik gelukkig worde, is my genoeg gezegd.

MDCCXXXIX. en MDCCLX.

(9) Renatus Descartes.

(10) De Ridder Isaac Newton; welke heeft trachten te bewyzen, dat 'er een ydele ruimte zyn moest, ter beweging van de stof. Maar wanneer men een ydel wilde stellen in al de rondöm ons zynde dingen, dan is de zwarigheid, dat dit ydel de gantsche werkende natuur zoude moeten wederstaan: de Lezer word gewezen naar de werkingen van de Luchtpomp, daar de luchtledige glazen, (aan de buitenlucht geen' wederstand kunnende bieden,) in stukken springen. Maar schoon deze glazen luchtledig zyn, zyn dezelve daarom ledig van de stoffe des lichts, der warmte, enz.? Het komt my het gelooflykste voor, dat all' de stof elkander raakt, ten minsten in eenige punten.