Universele fonologie

[p. 25]

3 Het fonetische schrift

Het verschil tussen fonetisch en gewoon schrift	26
IPA en CPA	28
Samenvatting	32
Opdrachten	32
Bibliografische aantekeningen	35

[p. 26]

Drink niet te veel vermouth,
als je vermoedt
dat je nog ver moet.

Spraak en schrift verschillen drastisch van elkaar, wat bijvoorbeeld aardig blijkt uit voorbeelden die in spraak dubbelzinnig zijn en in schrift niet, zoals vermouth en ver moet. Ook het omgekeerde komt voor: pijpetuitje en bommelding zijn bekende voorbeelden, die in het dagelijks gebruik echter geen problemen opleveren, omdat bijna niemand over tuitjes van pijpen en dingen die bommelen wil schrijven. Bovendien: een schrijver die zich bewust is van een hinderlijke dubbelzinnigheid, zal een andere formulering kiezen.

In dit hoofdstuk wordt het fonetische schrift geïntroduceerd, een schrift dat de uitspraak nauwkeurig probeert weer te geven. In fonetisch schrift zijn vermouth en ver moet gelijk, maar bestaan er twee versies van pijpetuitje en bommelding:

gewoon schrift	fonetisch schrift
vermouth, ver moet	vɛrmut, vɛr mut
pijpetuitje	pɛipetwicə, pɛipətœycə
bommelding	bɔmɛldɪŋ, bɔməldɪŋ

Het verschil tussen fonetisch en gewoon schrift

Spraak is hoorbaar. Willen we taaluitingen zichtbaar maken, dan kan dat door middel van het schrift. Behalve in uitzonderlijke gevallen verloopt dat moeiteloos. In het dagelijkse gebruik gaat het immers om de betekenis van uitingen, niet om hun klankvorm. Wanneer het wel om de klankvorm gaat, is het gewone schrift ontoereikend. Denk bijvoorbeeld aan het werk van logopedisten: voor patiënten met een spraakgebrek moeten die een inventarisatie maken van de klanken die problemen opleveren. Daarbij is het gewone schrift te onnauwkeurig, omdat de c en de k dezelfde klank kunnen uitdrukken, en de x een combinatie is van k en s. Een schrift dat beter op deze taak berekend is, is het fonetische schrift.

Het fonetische schrift heeft voor vrijwel iedere klank in een taal een apart tekentje. De i-klank in bril en de ie-klank in dia worden dus verschillend gespeld. De fonetische versie wordt ook wel de transcriptie genoemd. Een voorbeeld van gewoon schrift en de transcriptie daarvan staat in (1). Voor de leesbaarheid zijn in de transcriptie spaties gebruikt, hoewel er beslist niet steeds een stukje stilte is tussen de woorden. Soms levert het gebruik van de spaties lastige situaties op: in geeft de worden t en d samen als een t uitgesproken; vandaar dat deze twee woorden in (1) toch maar

[p. 27]

aan elkaar geschreven zijn. Idem bij sprekers zijn en met twee.

(1)
Het fonetische schrift geeft de	ət fonetisə sxrɩft ɣeftə
uitspraak van een taal weer.	œytsprak fɑn ən tal we:r.
Sprekers zijn zich er vaak niet	sprekərsɛin zɩx ər vak nit
van bewust dat klanken in	fɑn bəwʌst dɑt klɑŋkə ɩn
bepaalde omgevingen wegvallen.	bəpaldə ɔmɣevɩŋə wɛxfɑlə.
Het woord spraakkunst spellen	ət wo:rt sprakʌnst spɛlə
we met twee k's, maar we	wə mɛtwe kas ma:r wə
spreken er maar əən uit.	sprekən ər ma:r en œyt.

Omdat de uitspraak van spreker tot spreker verschilt, is ook de fonetische spelling aan persoonlijke variatie onderhevig. Zo heb ik hierboven vaak met een v laten beginnen, maar er zijn sprekers die het woord met een f uitspreken. Meestal spreek ik de meervoudsuitgang -en zonder -n uit; vandaar dat in de transcriptie de n is weggelaten. Niet bij spreken er echter, waar ik liever wel een -n uitspreek, omdat het woordje er volgt. Ook op dit punt zullen sprekers verschillen: met name Groningers zullen liever overal wel een -n uitspreken.

Het fonetische schrift geeft, nauwkeuriger dan normaal schrift, de uitspraak van een taal weer. Die weergave blijft ‘onvolmaakt’ in zoverre dat een weergave met letters niet zonder meer is om te zetten in een akoestisch signaal. Daarvoor verschillen de zichtbare en de hoorbare representaties te veel van elkaar. Zie figuur 1.

Fig. 1. Oscillogram van de zin 't Was niet duidelijk welke taal ze spraken, met woordgrensmarkeringen en fonetische transcriptie. Er zijn wel stiltes in de uiting (daar waar het oscillogram geen vertikale uitslag vertoont), maar die vallen niet samen met woordgrenzen. (Uit: Quené 1988, p. 160.)

IPA en CPA

Er zijn verschillende systemen om spraak fonetisch weer te geven. Het IPA, het International Phonetic Alphabet, is ruim een eeuw de internationale standaard, maar in verschillende landen zijn licht afwijkende systemen in omloop. Ook ontstaat nu een op het gebruik van de computer toegesneden variant, het CPA, het Computer Phonetic Alphabet, dat tekens

[p. 28]

	Ned. gebruik	IPA	CPA	Voorbeelden
CONSONANTEN (medeklinkers)	p	p	p	pak, appel, tap
	b	b	b	bak, tabel
	t	t	t	tak, laten, kat
	d	d	d	dak, raden
	k	k	k	kat, lak, mak
	f	f	f	fee, hiëroglyfen, lef
	v	v	v	vee, leven
	s	s	s	sop, gesel, les
	z	z	z	zout, wezel
	x	x	x	chaos, lachen, kuch
	ɣ	ɣ	G	geel, hagel
	m	m	m	mat, lama, raam
	n	n	n	nat, Onno, ton
	ŋ	ŋ	N	zingen, bank
	l	l	l	laat, gala, bal
	r	r	r	rat, mare, kar
	j, y	j	j	jatten, aio, baai
	w	w	w	ouwel, duw
	h	h	h	hard, aha
	ʔ	ʔ	?	_aha [ʔaha]
VOKALEN (klinkers)	a	a	a	praat, tafel
	ɑ, α	ɑ	A	prak
	e	e	e	meet, sesam
	ɛ	ɛ	E	pret
	i	i	i	riep, dia
	ɪ, ɩ	ɩ	I	pit
	o	o	o	room, lopen
	ɔ	ɔ	O	trom
	u	u	u	roem
	ü, y	y	y	puur
	ö, ϕ	ϕ	q	reus
	œ, ʌ	œ	U	dun
	ə	ə	@	tafel, de
DIFTONGEN (tweeklanken)	ɛi	ɛi	EI	rijp, eis
	ɑu, ɔv	ɑu	AU	kou, nauw
	ʌü, œy	ʌy, œy	UI	luis

Fig. 2. Fonetische tekens voor het Nederlands.

[p. 29]

gebruikt die standaard zijn voor computers en printers. Figuur 2 geeft een opsomming van de tekens die in Nederland gebruikelijk zijn, met voorbeelden waaruit blijkt welke klanken bij die tekens horen.

Het lijkt vreselijk lastig dat er verschillende varianten zijn. Dat is het ook, maar met zozeer voor Nederlanders die het Nederlands in fonetisch schrift wil omzetten, Duitsers die het Duits willen weergeven, of Fransen die het Frans fonetisch willen schrijven. In de praktijk valt het voor hen wel mee, omdat ze bij het fonetisch schrijven meestal een tabel als in figuur 2 kunnen gebruiken, en omdat ze bij het lezen uit de context kunt opmaken welk systeem gevolgd is. Zo'n luchthartige redenatie is echter alleen mogelijk wanneer degene die het fonetisch schrift hanteert de taal in kwestie goed kent. Problemen ontstaan bij fonetische representaties van vreemde talen: de gebruiker kan dan niet op grond van kennis van die taal beoordelen wat precies met welk tekentje bedoeld is. In dat geval kan men te rade gaan bij de Phonetic Symbol Guide (Pullum en Ladusaw, 1986), een soort woordenboek, met in plaats van woorden een bijna uitputtende opsomming van tekens, en een toelichting hoe en door wie deze tekens gebruikt worden.

Het aantal verschillende klanken dat in de bestaande talen gebruikt wordt, is zo ontzettend groot, dat een normaal alfabet tekort schiet. Omdat iedere taal zijn eigen arsenaal aan klanken heeft, zijn er honderden verschillende tekens nodig om al die klanken weer te geven. Die tekens zijn vaak lastig te schrijven of te typen, en dus zijn gebruikers al gauw geneigd een handzame keuze aan tekens te maken voor de te beschrijven taal. Standaardisatie wordt dus tegengewerkt door de wens om een eenvoudige tekenset te gebruiken voor een afzonderlijke taal.

Het Nederlands heeft minstens 37 afzonderlijke klanken; de fonetische tekens daarvoor zijn in figuur 2 opgenomen. De tekens voor een aantal andere klanken zijn in de volgende figuur opgenomen.

Ned. gebruik	IPA	CPA	Voorbeelden
g	g	g	Goethe, zakdoek
ď	dj	dj	djatihout, John
ť, č	tj, c	tj	bootje
š	sj, ʃ	sj	wasje, douchen
ž	zj, ʒ	zj	garage, jaquet
ɲ	ɲ	nj	bonje, oranje
θ	θ		Engels thick, truth
ð	ð		Engels the, than

Fig. 3. Fonetische tekens voor klanken die misschien niet-Nederlands zijn of samengesteld uit andere klanken.

[p. 30]

Het is niet eenvoudig een exacte telling te doen van het aantal Nederlandse klanken, omdat er nogal wat geïmporteerde klanken zijn. De dzj-klank van midget bijvoorbeeld. Wel echt Nederlands zijn natuurlijk de verschillende klanken die op woord- en morfeemgrenzen voorkomen: de tj-klank in bootje bijvoorbeeld. De vraag is echter, of deze klank enkelvoudig is, of samengesteld uit de t en de j.

Als nadere onderscheiding worden bij sommige letters diacritische (onderscheidende) tekens gebruikt:

^ en ˇ	Het gewone kapje ^ (circumflex) en het omgekeerde kapje ˇ (de wig) voor klanken die overgaan in een j: poesje kan weergegeven worden als [pušə] (vierkante haken markeren teksten in fonetisch schrift).
~	De tilde ~ boven klanken die nasaal (als neusklank) worden uitgesproken: het Franse dans wordt fonetisch gespeld als [dɑ̃].
´ en `	Accent aigu ´ voor het hoofdaccent, en accent grave ` voor bijaccent: óvergenòmen. In plaats van accenten op de letters, wordt ook wel een accent voor of na de beklemtoonde syllabe geplaatst: 'kanon en ka'non, of ka'non en kanon'. (Het is dus van belang op deze mogelijk bron van misverstand bedacht te zijn. Wanneer de betreffende taal bekend is, blijkt uit de context snel genoeg wat bedoeld is.)
. en :	De enkele punt achter een klinker geeft verlenging van die klinker aan. Een dubbele punt betekent extra verlening. Daarmee kunnen de klinkers van maak, maan en maar onderscheiden worden in het fonetische schrift: [mak], [ma.n] en [ma:r].
ʻ of ^h	Sommige letters worden met een h-achtige naklank uitgesproken, geaspireerd. Denk aan de Engelse uitspraak van cup en tab, met geaspireerde beginklanken. Dan wordt een ʻ of ^h achter k en t geplaatst: [t'ɛb] of [t^hɛb].

Een fonetische transcriptie zou in feite zo nauwkeurig moeten zijn, dat de uitspraak er uit afleesbaar is. Bijvoorbeeld, of iemand met een tong-r spreekt of met een huig-r, en of iemand de w van water met boventanden en onderlip vormt (zoals in het Standaard Nederlands) of met beide lippen (zoals in het Surinaamse Nederlands). Zo'n transcriptie wordt een nauwkeurige transcriptie genoemd. Heel vaak (zoals in dit boek) doen zulke variaties er niet toe, en volstaat een globale transcriptie. In een globale transcriptie worden wel alle klankverschillen aangegeven die met betekenisverschillen samen kunnen hangen. Het woord bad wordt dus als [bɑt] gespeld met een t, omdat de t betekenisonderscheid teweegbrengt in paren zoals dal - tal, maden - maten. Een globale transcriptie wordt ook wel een fonematische transcriptie genoemd (fonemen zijn immers de betekenisonderscheidende klanken).

[p. 31]

Samenvatting

De gewone spelling levert geen betrouwbare weergave van de uitspraak. Als hulpmiddel ter beschrijving van talen is daarom een speciaal schrift in gebruik, het fonetische alfabet. Het IPA (International Phonetic Alphabet) is de internationale standaard. De weergave van gesproken taal in fonetisch schrift wordt een transcriptie genoemd.

Meestal volstaat een globale (fonematische) transcriptie, waarin alleen de klankverschillen verantwoord worden die mogelijk betekenisverschillen met zich meebrengen. In een nauwkeuriger transcriptie worden ook minieme klankverschillen aangegeven, zoals het verschil tussen tong-r of huig-r, en het verschil in lengte van de a in maat en maar.

Omdat het soms lastig is de tekens van het IPA te reproduceren op een tekstverwerker, wordt ook wel het CPA gebruikt, het Computer Phonetic Alphabet.

Opdrachten

1. Schrijf het fonetische symbool voor de eerste twee klanken in elk van de volgende woorden. Bijvoorbeeld: scenario [sə].

a.	collie
b.	eucharistie
c.	journaal
d.	outillage
e.	christelijk
f.	thee
g.	yoghurt
h.	quotiënt

2. Schrijf het fonetische symbool voor de eerste klinker van de volgende woorden. Bijvoorbeeld: gevoel [ə].

a.	zuiden
b.	jongen
c.	examen
d.	enquête
e.	tussen
f.	meisje
g.	xenofobie
h.	fraude

3. Schrijf de fonetische symbolen voor de consonanten op de grens van de lettergrepen in de volgende woorden. Bijvoorbeeld: crayon [j].

a.	boudoir
b.	knieën
c.	cachet
d.	peignoir
e.	rouge
f.	plaatje
g.	afval
h.	ontdoen

[p. 32]

4. In The principles of the International Phonetic Association, een brochure waarin het International Phonetic Alphabet wordt omschreven, is onder meer de transcriptie van een stukje Nederlands opgenomen (zie hieronder). Uit de toelichting die eraan voorafgaat, blijkt al dat ook de Association rekening houdt met wat gebruikelijk is in de betreffende taal. De transcriptie is broad, globaal; een narrow, nauwkeurige, transcriptie zou vrijwel onleesbaar zijn. Ontcijfer het volgende stukje (schrijf eventueel daarvan een enkele zin uit):

də noːrdəˈwɩnt en də zon waːrən eroːvər aːn ət reːdətwɩstə wi də sterkstə was van hœm beidə. jœyst ob dat moːˈment kwam ər ən reizəɣər aːn, di ɣəhœlt was ɩn əm warmə mantəl. zə kwaːmə oːvəˈreːn, dat dəxeːnə di ət eːrst ərɩn zou slaːxə də reizəɣər zəm mantəl tə dun œytrekə də sterkstə zou wordə xə-axt. də noːrdəˈwɩnt bəxon tun œyt alə maxt tə blaːzə, maːr hu hardər i blis, destə dɩxtər trok də reizəɣər zəm mantəl om zɩx heːn; en tən laŋə lestə ɣaf də noːrdəˈwɩnt ət op. daːrˈnaː bəɣon də zon kraxtəx tə straːlə, en hirop trok də reizəɣər oˈmɩdələk zəm mantəl œyt. də noːrdəˈwɩnt must dœs wel bəkenə dat də zon van hœm beidə də sterkstə was.

a. Ga na met welk doel het halfhoge streepje ˈ in de tekst gebruikt wordt, en wanneer dat streepje geplaatst wordt.

b. De transcriptie hierboven verschilt op bepaalde punten van de transcriptie die op p. 27 is gegeven. Omschrijf enkele verschillen.

5. Uit welke andere EEG-talen komen de volgende stukjes (ook deze transcripties zijn uit de IPA-brochure overgenomen):

A. noːrnven'n ʌ so'ln kʌm eŋˈgaŋ' i sdri'ð ʌm' vɛm' a dm dr var dn sderkəsdə. med i de heːlə feg di ʌiə pɔː n man' dr kʌm gɔːənə hɛn' a vai'n̩ mɛː n var'm fragə pɔ', ʌ ble eːniə ʌm' a dɛn' dr fœrsd kunə fɔ fragn a ham sgulə anse's fʌr dn sdɛrkəsdə.

B. ðə noːθ wind ənd ðə sʌn wə disˈpjuːtiŋ witʃ wəz ðə stroŋgə, wen ə travlə keim əloŋ rapt in ə woːm klouk. ðei əgriːd ðət ðə wʌn huː fəːst səksiːdid in meikiŋ ðə travlə teik hiz klouk of ʃud bi kənsidəd stroŋgə ðən ði ʌðə.

C. u vẽtu nɔrtə i u sɔl purfiavɐ̃ŭ sobrə kwal d eləʃ ɛrɐ maĭʃ fɔrtə, kwɐ̃du susəˈdeŭ pɐˈsar ũ viɐʒɐ̃tə ĩbruʎadu numɐ kapɐ. kõkurdarɐ̃ŭ ɐ̃ĭ kə ɐkelə kə primɐĭru kõsəgisə ubriˈgar u viɐʒɐ̃tə ɐ tiˈrar ɐ kapɐ səriɐ kõsidəradu u maĭʃ fɔrtə.

D. el bjento norte j el sol porfjaban sobre kwal de eʎos era el mas fwerte, kwando aθerˈto a paˈsar um bjaxero embwelto en anca kapa. kombinjeron en ke kjen antes lograra obliˈgar al bjaxero a kitarse la kapa seria konsiderado mas poderoso.

[p. 33]

E. si bistitˈtʃavano un dʒorno il vɛnto di tramontana e il sole, l uno pretendɛndo d ɛsser pju ffɔrte dell altro, kwando ˈvidero um viaddʒatore, ke vveniva innantsi, avvɔlto nel mantɛllo. i due litiganti komˈvennero allora, ke ssarɛbbe ritenuto pju ffɔrte, ki ffosse riuʃʃito a ffar si, ke il viaddʒatore si toʎʎesse il mantɛllo di dɔsso.

F. la biːz e l sɔlɛːj sə dispytɛ, ʃakœ̃ asyrɑ̃ k il etɛ l ply fɔːr, kɑ̃t iz ɔ̃ vy œ̃ vwajaʒœːr ki s avɑ̃sɛ, ɑ̃vlɔpe dɑ̃ sɔ̃ mɑ̃to. i sɔ̃ tɔ̃be dakɔːr, kə səlyi ki arivrɛ l prəmje a fɛr ote sɔ̃ mɑ̃to o vwajaʒœːr, sərɛ rgarde kɔm lə ply fɔːr.

G. o voˈrjas c o ˈiʎos ˈmalonan ˈpjos ˌitan o ðinaˈtoteros, ˌotan ˈiðan ˈenan oðiˈporo na proxoˈri sto ˈðromo tiliɣˈmeno sti xonˈdri ˈkapa tu. simˈfonisan pos o ˈprotos pu θa ˈkani ton oðiˈporo na ˈvɣali tin ˈgapa tu θa loɣaˈrjazete o ˈpjo ðinaˈtos.

H. ainst ʃtriten zix nortvint unt zone, veːr fon iːnen baiden voːl der ʃtɛrkere vɛːre, als ain vanderer, deːr in ainen varmen mantel geˈhylt vaːr, des veːges daːˈheːr kaːm. ziː vurden ainix, das deːr-jeːnige fyːr den ʃtɛrkeren gɛlten zolte, deːr den vanderer tsviŋen vyrde, zainen mantel aptsuːneːmen.

6. Vergelijk het Britse Engels van de vorige opdracht met het volgende stukje Amerikaans Engels. Noteer enkele verschillen. (Terzijde: het standaard Engels wordt RP genoemd, ‘Received Pronunciation’ het standaard Amerikaans heet SAE, ‘Standard American English’.)

ðə ˈnɔɹθ ˈwɩnd n̩ ðə ˈsən wɹ ˈɑɹgjuɩŋ wən ˈde əbaɷt ˈhwɩtʃ əv əm wəz ˈstrɔŋgɹ, hwən ə ˈtravəlɹ kem əˈlɔŋ ˈrapt ˈəp ɩn ɩz ˈovɹkot. ðe əˈgrid ðət ðə ˈwən hu kəd ˈmek ðə ˈtravəlɹ ˈtek ɩz ˈkot ˈɔf wəd bi kənˈsɩdɹd ˈstrɔŋgɹ ðən ðə ˈəðɹ wən.

7. Schrijf de volgende woorden fonetisch (vermeld het gebruikte systeem). Ga daarbij uit van je eigen uitspraak. Geef ook de plaats van het hoofdaccent aan met een accent voor of op de lettergreep.

natie, anti, critisch, notities, nachtkastje, Curaçao, linoleum, grog, sherry, feestsfeer, rotzweer, melk, avond, nep, heb, wijd, wrat, joggen, racen, trottoir, onmiddellijk, viool, koeieuier

8. Schrijf het volgende stukje in fonetisch schrift (weer onder vermelding van het gebruikte systeem):

Spreek het woordje maar eens uit in het bijzijn van een Amerikaanse zakenrelatie en zie, er trekt een glans van onschuldige gelukzaligheid over zijn of haar gezicht.

[p. 34]

9. Breng correcties aan op de volgende stukjes fonetisch schrift. Het gaat er om, de echte fouten te vinden, dus uitspraken die echt onmogelijk zijn, of zonder twijfel onnederlands. (Battus, 1982, 49.)

a. IPA:
y wet natɣ:rlək ok wɛl
dɑt y do:r en rekəmaʃinɔə
ɔp səŋ kɔp tə zɛttə, də
sɛifers ɪn lɛtərs kʌnt vərɑndərə.
tin lɛtərs kʌnt y krɛigə
zei ət dɑt de ɑxt ɛn də neɣə
də hofdlɛtər be ɛn də
klɛinə lɛtər be produse:rə.

b. CPA:
y wet natyrlijk ok wEl
dAt y dor en rek@masjintj@
Op z@N kOp t@ zEten, d@
sy/f@rs In lEt@rs kUnt v@rand@r@
Tin lEt@rs kUnt y kry/G@
zy/ @t dAt de AXt En d@ neg@
d@ hofdlEt@r be En d@
kly/n@ lEt@r be prodycere.

Bibliografische aantekeningen

Vieregge (1985) beoogt de vaardigheid in het maken van transcripties te bevorderen; speciaal op het Nederlands toegesneden. Doorbladeren van de al genoemde gids van Pullum en Ladusaw (1986) geeft zicht op de problemen die ontstaan bij het transcriberen van onbekende talen. Het boek illustreert bovendien van welke verschillende klanken natuurlijke talen gebruik maken.