Brieven. Deel 3. Het ontstaan van den Max Havelaar 1859

XVII.

Vrydag avond.
(zonder postmerk. Naar berekening 11 Nov.)

Lieve beste hart. Gister avond en heden avond uwe lieve brieven ontvangen, die my zoo ruim beloonen. Och, ik kan u niet zeggen hoe uwe brieven my goed gedaan hebben, temeer omdat ik weer in een stemming was dat ik myn boek lam vond. Dat heb ik dikwyls gehad. Een ding heb ik altyd goed gevonden, dat is Saïdjah. Nu moet je weten dat het zaturdag avond al van hier gegaan is, en ik begryp dus niet dat men het eerst woensdag morgen bezorgd heeft. Ik ben innig gelukkig dat gy bly zyt met het boek, want het is zoo mal dat men zyn eigen werk niet kan beoordeelen. Ik vooral niet, want myn indruk verandert telkens. Ik zoude zoo gaarne u over myn boek spreken om u een en ander uitteleggen, wat my te langdradig is op schrift. Ik ben u zoo dankbaar voor uwe ingenomenheid, doch beste lieve, ik had niet durven hopen dat Jan er goed over oordeelen zou. Ik had op byna complete afkeuring gerekend.

[p. 125]

Neen, neen, waarachtig niet, ik heb u niet in de hoogte gestoken. Integendeel, je staat veel te veel op den achtergrond. Ik heb my dat al verweten, doch ik werd daartoe geleid omdat Max hoofdpersoon blyven moet (om het doel van 't boek) en voorts dat ik goed van myzelf spreek heb ik u vroeger al uitgelegd. Zie daarover het motto van Lothario. Ik ben zeker dat je gelagchen hebt om dat inzouten. Maar ik zeg daar toch in de gaauwigheid wat ik te antwoorden heb op de beschuldiging van verwaandheid en ingenomenheid met myzelf. Ja, ik begryp dat je lacht om dien Droogstoppel, dat is een type. Hy dient tot repoussoir (zoek dat woord op in een dictionnaire des arts). Er is veel in waarover ik je spreken wilde. Die zachtheid in de geschiedenis van Saïdjah doet myne scherpte uitkomen, en de scherpte weer omgekeerd de zachtheid. Ik geloof nu toch ook dat het boek goed geschreven is.

Het was myn plan Jan te verzoeken naar van Hasselt en van Lennep te gaan, of naar den eersten alleen, dan krygt van Lennep het ook. (Mr. W.J.C. van Hasselt, Keizersgracht by den amstel.) Ik schryf heden of morgen aan van Hasselt, hy zal dus op het bezoek voorbereid wezen. Zyn toon is allerliefst.

Maar nu het delicate punt. Als men komt met

[p. 126]

een boek met de vraag ‘wil je dat afkoopen?’ dat is chantage, afzettery. Dat is dus de bedoeling niet. Ik heb myn boek geschreven met een dubbel doel: namelyk verbetering van den boel in Indie, en herstel van myne positie. De zaak is dus niet dat ik zeg: geef my zooveel of zooveel, dan zwyg ik, want ik meen wat ik op het slot zeg. Ik zal stryden voor die arme verdrukten, ik heb my dat nu voor myne roeping gekozen. De vromen zouden zeggen dat de Heer my daartoe dringt, daar hy my alle andere uitwegen afsloot.

Doch dat dubbele doel kan bereikt worden door zamengaande maatregelen, namelyk eene hoogsteervolle benoeming van my met eene gepubliceerde considerans dat Z.M. myne wyze van handelen approuveert, en die van het toenmalig bestuur desavoueert. Dat is eene zedelyke triomf van 't principe, en eene materieele zegepraal voor my, die ik, god weet het, noodig heb.

Van Hasselt is lid van de kamer (van Lennep ook).

[Dit is onjuist. In 1859 behoorde het lidmaatschap der kamer van beide heeren reeds tot het verledene. In de hoop dat er in de nalatenschap van den heer Mr. W.J.C. van Hasselt iets mocht zyn overgebleven van zijn briefwisseling met multatuli, heb ik my moeite gegeven dien heer of zyn erven natesporen maar te vergeefs. Intusschen bleek my dat hy in 1848

[p. 127]

buitengewoon en van 1849-1852 gewoon lid van de tweede Kamer was en wel eerst voor het kiesdistrict Edam, daarna voor dat van Hoorn.]

Willen zy met Jan zamenzweren om my dien dubbelen triomf te bezorgen, goed. Doch er moet goed vermeden worden er op te doelen alsof ik voor my alleen winst vraag. Want behalve dat dit onedel wezen zou, komt hier nog by dat ik meer winst behaal door myn boek te laten drukken. Jan kan aan van Hasselt zeggen (niet als bedreiging maar als eenvoudige waarheid) dat ik myn boek in 't fransch, duitsch en engelsch vertalen zal. Als myn oogen het toelieten was ik al begonnen. (Ze zyn wel, doch nog niet geheel; eigenlyk moest ik 14 dagen niets doen en veel in den wind loopen.)

Toen de Vries by my was, en ik hem het slot voorlas schrikte hy en zeide uit zich zelf dat hy met van Hasselt er over spreken zou, want hy zeide den koning te kennen en dat die zeker zeggen zou (letterlyk) ‘ik wouw dat de kerel by my gekomen was!’

Hoe het zy, ik vind goed dat Jan naar van Hasselt gaat. Doch dit staat vast, als van Hasselt of van Lennep niet willen of kunnen bewerken dat aan myn dubbel verlangen koninklyk wordt voldaan, dan zal het gedrukt worden, en als ik

[p. 128]

daartoe geen geld heb dan zal ik het afschryven en rondzenden in manuscript. Doch in Frankryk zal ik de vertaling wel gedrukt kunnen krygen, en in Duitschland ook.

Hoe bitter ons lot is - ik zie met angst de volgende weken te gemoet! - ik ben moe van lyden, en vecht dan liever. Myne fout is dat ik tot nog toe te goedig ben geweest.

Maar beste hart, toen je woensdag schreef, kon je toch nog het heele boek niet gelezen hebben? Vertel me eens hoe dat gegaan is? Heb jy het eerst gelezen? En toen Jan? Och, ik houd zooveel van dien Saïdjah, ik vind zyn eerste liedje zoo mooi, en dat wachten onder dien boom.

Hoe vindje dat vergelyken van den geest by een tandestoker waarop men knabbelt?

Ja, zeker, het boek is personeel. Maar hebben de personen die ik aantast u en my en onze kinderen gespaard? Moet ik niet kogels laden op myn geweer en goed mikken als het te doen is om vrouw en kinderen te redden van de ellende waarin zy verzonken zyn door de schuld van de personen die ik aantast? Het is myn aard niet kwaadaardig te zyn, doch men moet zich verwonderen dat ik na al ons lyden zoolang gezwegen heb.

Bovendien ik heb de stukken die bewyzen kunnen wat ik zeg.

[p. 129]

Nu ik er over nadenk vind ik zelf het boek aardig, om de manier waarop ik iets droogs en onbelangryks (myn stryd met het gouvernement) tot iets gemaakt heb dat ook voor uitspanningslektuur dienen kan. 't Is een drankje dat het publiek inkrygt zonder het te weten. Als ik had geschreven eene aanklagt of eene verdediging, of eene memorie, had de minister het in een hoek kunnen gooyen. Nu zal het volk hem rekenschap vragen, en hy moet er wel notitie van nemen.

Ja zeker zyn er schryffouten in, want myne oogen waren zoo gek dat ik dikwyls alle drie vier woorden moest opstaan. Het is heel goed dat Jan die verbetert.

Daar komt my iets in den zin. In myn benepen positie, is elke dag winst veel. Verzoek Jan het boek (als hy dat wil doen, franko) aan van Hasselt te zenden. Ik schryf heden dat hy het ontvangen zal. Als Jan dan in Amsterdam komt, heeft van Hasselt het ingezien, en er kunnen dan beter spykers met koppen worden geslagen, dan als hy het eerst van Jan zelf ontvangt, want dan is het antwoord natuurlyk: ‘ik zal het lezen en dan eens zien.’ Dus kind, als jelui het uit hebt, doe dat dan, als ten minste het frankeeren niet te hoog is.

Elke dag winst is er een, want ik weet niet hoe

[p. 130]

ik het weldra maken moet, en het kon zyn dat de impressie zoodanig was dat men my ten minste in het leven hield.

A propos een opmerking, die gy misschien (als het noodig is) eens te pas kunt brengen. Ik ben een doorbrenger enz. enz. Een doorbrenger moet verward van hoofd zyn, dat kan niet missen, en myn boek bewyst het tegendeel, want dat is een logisch geheel.

Een doorbrenger kan dichter zyn, schilder, artiste om in vlagen van rust een goed vers te maken of een paar goede penseelstreeken, maar voor zulk een boek is eene soort van gezette arbeid noodig, waartoe een doorbrenger niet in staat is; want nog eens, die is verward van hoofd, en kan slechts een vlaag hebben van oogenblikkelyke geestverheffing. Werk die opmerking zelve wat uit in uwe gedachten.

Dag beste kind. Kus de jongens. Och, als we eens by elkaer konden komen! 't Is wel hard.

Ik heb aan van Hasselt geschreven dat gy het boek zoudt zenden en dat Jan komen zou.