Volledige werken. Deel 23. Brieven en dokumenten uit de jaren 1884-1886

[2 november 1885
Biografische schets van C. Busken Huet VIII]

2 november 1885

Achtste en laatste aflevering van een biografische schets door C. Busken Huet over Multatuli in het Algemeen Dagblad van Nederlandsch-Indië. (M.M.)

Multatuli.
VIII

Wanneer ik Abraham des Amorie van der Hoeven Jr. herlees en Eduard Douwes Dekker herlees, dan treft het mij ongetwijfeld

[p. 490]

dat uit twee jongelieden, verbonden door eene vriendschap die op eenheid van idealen en eenheid van streven wees, twee zoo verschillende mannen en schrijvers gegroeid zijn. Maar tegelijk komt het mij voor dat tot het einde - zoo vroeg gekomen voor den een - punten van overeenkomst zijn blijven bestaan.

Van der Hoeven's jonge neiging voor het zendelingschap onder de heidenen doet onwillekeurig vragen wat er, ware dit verlangen ingewilligd en hij in het leven gebleven, uit hem geworden zou zijn.

Men denkt hem zich dan onder de Alfoeren, in de Minahassa derzelfde residentie Menado tot wier sekretaris Dekker bevorderd zou worden, en stelt hem zich voor, na eene scheiding van tien of twaalf jaren, den vriend zijner jeugd daar terugvindend. Eduard in een man van de wereld verkeerd, Abraham een man der kerk gebleven, - zeker zou, indien zij dan en daar over hun volbragten eersten diensttijd en over hunne uitzigten in de toekomst waren gaan praten, er zich een groot verschil van denkwijs geopenbaard hebben.

Maar het zou óók uitgekomen zijn dat de werkelijkheid, zij het met eene afwijkende slotsom, de idealen van den een niet minder sterk gewijzigd had dan zij het de jongelingsdroomen van den ander deed.

Geen geloovig christen kan gedurende zeker aantal jaren, strafloos onder de mohammedanen en de heidenen leven en hun het Evangelie verkondigen.

Zijn geloof zal hij behouden; maar zijn blik op de menschen en de dingen, zijn blik op zichzelf, zal eene groote verandering ondergaan.

En dan - de tweede helft der 19de eeuw heeft in Nederland geen schrijver voortgebragt die voor sommigen zijner medeburgers zulk een voorwerp van hartstogtelijke vereering geworden, en tot heden gebleven is, als Multatuli.

Zou Van der Hoeven, door zijne groote en innemende gaven, dubbel wegslepend door eene zwakke gezondheid en door de geheimzinnige bekoring van hetgeen men un souffle de vie^5. zou kunnen noemen; zou hij zonder twijfel eene kerk onder de Alfoeren gesticht hebben, - in Nederland bestaat eene kerk van Multatuli. Er worden er gevonden die hem als een Profeet beschouwen.

5. souffle de vie: levensadem (± visie, stijl) (fr.)

[p. 491]

Hij is een zendeling voor de Hollanders in het moederland geworden.

Van der Hoeven's onafhankelijkheid van inzigten, ook in het godsdienstige, was zeer merkwaardig. Nooit, geloof ik, al ware hij als een andere Gijsbert Voetius^1. in hetzelfde Utrecht tachtig of negentig jaren oud geworden, nooit zou hij hebben opgehouden een prediker van het christendom te zijn. Maar, na zoovele aanhalingen uit Multatuli's dagboek moet men mij veroorloven ook eene plaats uit het zijne bij te brengen. Men zal erkennen dat deze regtzinnige remonstrantsche theologant tevens de meest geavanceerde der vrome vrijdenkers geweest is;

‘9 December 1842. - In Strauss'^2. Dogmatik gelezen, en bepaaldelijk de Apologetik ten einde gebragt.
Wat hij mij ontneemt, wil ik hem wel present geven; wat ik behouden wil ontneemt hij mij niet.
Zekerlijk neemt hij veel; maar het gewone supranaturalisme van onze kansels en katechizaties enz. hatte mir schon lange geëkelt.^3.
Hij neemt mij niet de innige overtuiging, niet het geloof aan eene openbaring die niets behelst dat boven de rede, maar zeer veel dat boven onze rede gaat, of liever zeer veel 't geen onze rede nog niet geheel verschlucken^4. kan.
Hij neemt mij niet de ervaring, niet het geloof des harten. Hij neemt alleen het autoriteitsgevoel weg, en dit was ik lang van zins te laten varen.
Intusschen - het boek is goed geschreven; en waar Strauss op zijne plaats is, en strijdt tegen de nieuwerwetsche kunstjens der rationalisten en supranaturalisten, doet hij meesterstukken.
In hooger sferen is hij zeer zwak. En, al ware hij nog zoo sterk, hij is veeleer die in mij is, dan die in zijn boek is. Sophismen vermogen niet tegen zelfsgevoel.’

Mijn laatste woord is dat Van der Hoeven en Multatuli twee hoofdvertegenwoordigers der hedendaagsche denkwijs in Nederland zijn, en de wegen dier twee jonge Amsterdammers van 1838, toen de een naar Java vertrok, slechts uiteen zijn gaan loopen om naderhand, in de ruimte van beider invloed op hunne landgenooten, elkander opnieuw te ontmoeten.

Een Hollander van den tegenwoordigen tijd is, zeer in het alge-

1. Voetius: Gijsbert Voet (1588-1676), Nederlands rechtzinnig theoloog, sedert 1634 hoogleraar te Utrecht.

2. Strauss: David Strauss (1808-1874), Duits theoloog, auteur van Das Leben Jesu, waarin het evangelie als een mythe wordt behandeld.

3. hatte mir enz.: hing mij al lang de keel uit (du.)

4. verschlucken: verwerken (du.)

[p. 492]

meen gesproken, en wanneer ik alle maatschappelijke, wetenschappelijke, kerkelijke scheidsmuren een oogenblik wegdenken mag, of een man van Van der Hoeven, of een man van Multatuli. Het cijfer althans van hem die buiten deze twee rigtingen staan, en boven partijkiezen de voorkeur aan medegevoelende bespiegeling geven, is gering. En Multatuli's invloed reikt in zoover nog wijder dan die van Van der Hoeven, dat behalve Nederland ook Indie er meer regtstreekts in opgenomen is.

Cd. B.H.

Dit opstel is bestemd te verschijnen in het werk Onze Hedendaagsche Letterkundigen, redakteur de hoogleeraar Dr. Jan Ten Brink te Leiden, uitgever de heer Tj. van Holkema te Amsterdam. - Fotografische portretten, met facsimilés, bibliografien, en bijschriften.