Volledige werken. Deel 10. Brieven en dokumenten uit de jaren 1858-1862

[25 september 1860
Beraadslagingen in de Tweede Kamer]

25 september 1860

In de Tweede Kamer komt zonder de titel te noemen de ‘Max Havelaar’ ter sprake bij de beraadslagingen over het ontwerp-adres van antwoord op de troonrede daar deze de toestand in de koloniën bevredigend had genoemd.

Verslag van de Handelingen der Staten-Generaal. Bijblad tot de Nederlandsche Staats-Courant. (Fragmenten.)

(blz. 27) De heer van Hoëvell:

De Regering heeft in de Troonrede te kennen gegeven: ‘De toestand onzer overzeesche bezittingen is in alle opzigten bevredigend’, terwijl men in het ontwerp van de Commissie leest: ‘Te vernemen dat in alle opzigten de toestand onzer overzeesche bezittingen bevredigend is, heeft onze verwachting overtroffen.’ Èn uit de bewoordingen, èn na de toelichting, die de geachte spreker, lid der Commissie, gegeven heeft, blijkt ten duidelijkste, dat men in zeer beleefde en eerbiedige bewoordingen heeft willen te kennen geven, dat men die schoone voorstelling moeijelijk kan aannemen. Ik kan ze ook niet aannemen.

Ik geloof, dat het opmerking verdient, dat juist, thans van regeringswege zulk een uitstekend schoon tafereel aan de natie wordt voorgesteld. Er is in den laatsten tijd eene zekere rilling door het land gegaan, veroorzaakt door een boek. Het is hier de plaats niet, om dat boek te beoordeelen; ik laat het in zijne waarde. Maar ik mag wijzen op het feit, dat door dat boek groote ongerustheid, ja ik durf zeggen verontwaardiging, in veler gemoed in dit land is ontstaan. En in dien toestand verkeerende, verneemt nu de goede burgerij uit de Troonrede: de toestand is in

[p. 317]

alle opzigten bevredigend. Zal dat woord der Troonrede in staat zijn, om den indruk van dat boek weg te nemen?

(blz. 29) De heer Mackay:

In dat boek, waarvan gewaagd is, komt eene aardige uitdrukking voor, waar namelijk wordt gesproken van het opmaken van een verslag in Indie voor de Regering in het moederland, en waar men uit Indie mededeeling doet omtrent de rustige rust in Indie. Niemand kan zich meer dan ik verheugen over die ‘rustige rust’ in Indie -- maar ik mag na dat gezegde van den Minister, dat er in Indie, zoo als in alle Mohammedaansche rijken, spanning is, niet ontveinzen dat die ‘rustige rust’ in Indie toch eene zaak is die ons moet bekommeren, dat wil zeggen, die ons wakker moet houden en ons met voorzigtigheid en beleid doen handelen.

(blz. 30) De heer Mijer:

Mijnheer de Voorzitter, het was mijn voornemen niet om thans in deze Vergadering het woord te voeren, -.

Maar ik ben opgetreden ter verdediging van een ander persoon, namelijk den geachten afgevaardigde uit Amsterdam, lid der Commissie voor de zamenstelling van het adres van antwoord op de Troonrede. Het is ongetwijfeld zijne bescheidenheid, die hem over zich zelven deed zwijgen na de aanhaling van een in het voorjaar verschenen werk aangaande Indische aangelegenheden dat zeker aan de meeste, zoo niet aan al de leden dezer Vergadering is bekend, waarbij ook hij betrokken is, en van hetwelk zoo even gezegd is dat het algemeen eenen ongunstigen indruk over den toestand van Java heeft te weeg gebragt.

Ik kan begrijpen dat een werk, in eenen zoo schoonen, wegslependen stijl en met zooveel talent geschreven als het hier bedoelde, op vele onkundigen en ligtgeloovigen, of bij dezulken die gaarne aannemen wat ten nadeele van het bestuur in Nederlandsch Indie gezegd wordt, een ongunstigen indruk heeft gemaakt; maar op mij heeft het zulks niet gedaan, omdat ik voor mij niet overtuigd ben van de juistheid en waarheid der in dat werk voorgestelde beschouwingen. Het is reeds eenigen tijd geleden dat ik het heb gelezen, doch ik geloof niet mis te vatten,

[p. 318]

als ik de strekking van dat werk zamenvat in deze denkbeelden: in Nederlandsch Indie bestaat een stelsel van willekeur; de Regering bestuurt willekeurig; zij is blind voor de onderdrukking der inlandsche bevolking door hare hoofden; onregt is er aan de orde van den dag; de laatst afgetreden Gouverneur-Generaal van Nederlandsch Indie (de heer Duymaer van Twist) heeft zich aan die willekeur schuldig gemaakt; aan het geld, waarmede hij eene buitenplaats heeft gekocht, kleeft bloed, en dat wel, omdat die landvoogd Java heeft verlaten zonder de schrijver van dat werk in de gelegenheid te hebben gesteld zich te kunnen verklaren omtrent zijne voorstellen om den regent der afdeeling, waarvan hij adsistent-resident was, dien hij beschuldigde van misbruik van gezag en verdacht hield van knevelarij, zonder waarschuwing te verwijderen, ten einde een vrij onderzoek ter zake in te stellen, hoedanige vrijheid niet zou bestaan vóór de verwijdering des regents. Door die weigering om den schrijver te hooren zou het kwaad door dien regent gepleegd ongestraft zijn gebleven.

Ik geloof, Mijnheer de Voorzitter, dat ik aan de waardigheid der Kamer zou te kort doen, indien ik iets ter regtvaardiging inbragt van den landvoogd, die hier in dat werk zoo zwaar beschuldigd wordt, en onder wiens bestuur in Indie ik de eer had te dienen; maar tegen de bewering, dat ons bestuur berust op willekeur, op onregt, dat onregt daar aan de orde van den dag is en ongestraft zou gelaten worden, wanneer het door de inlandsche hoofden wordt bedreven, wil ik een enkel feit overstellen, ter bestrijding van hetgeen door den schrijver, dien ik bedoel, is aangevoerd.

In 1849 werd eene beschuldiging van knevelarij en misbruik van gezag ingebragt tegen een regent in de residentie Semarang. De ter zake betrekkelijke stukken werden in mijne handen gesteld als procureur-generaal van Nederlandsch Indie om daarop te dienen van advies, en ik gaf den toenmaligen Gouverneur-Generaal, den tegenwoordigen Minister van Kolonien, in overweging om die zaak naauwkeurig te doen onderzoeken. Twee vertrouwde ambtenaren werden daartoe in commissie gesteld, en uit hun rapport bleek duidelijk, dat de regent, die overigens een zeer kundig man en bovendien vermaagschapt was

[p. 319]

aan de aanzienlijkste regenten - geslachten van Java, schuldig was aan de meeste misdragingen en ongeregtigheden jegens de bevolking, die hem waren ten laste gelegd. Een turbe van inlandsche getuigen werd gehoord. De regent zelf werd in de gelegenheid gesteld om zich te verantwoorden en tijdens dat onderzoek gelaten in de uitoefening van zijn gezag. Hij kon zich niet verantwoorden. Het bleek overtuigend, dat hij zijn gezag misbruikt, de bevolking gekneveld en opgeligt had, ten gevolge waarvan een gedeelte het regentschap had verlaten, terwijl de achtergeblevenen aan volslagen armoede en hongersnood waren prijs gegeven. Eenige mindere hoofden waren hem in de uitoefening van dat onregt behulpzaam geweest. Nu werd door mij den Gouverneur-Generaal in overweging gegeven, om den regent uit zijne betrekking te ontzetten, hem den titel, dien hem bij de aanvaarding van het regentschap geschonken was, te ontnemen, vervolgens te verwijderen naar Menado met al de hoofden die in deze zaak betrokken waren geweest, en hun toe te leggen hetgeen zij noodig hadden voor hun onderhoud. De toenmalige landvoogd stond op het punt van zijn vertrek naar Nederland, en meende, onder die omstandigheden, in die gewigtige zaak geen overhaast besluit te mogen nemen. Zijn opvolger, de heer Duymaer van Twist, nam haar dadelijk in behandeling, vereenigde zich met het advies van den procureurgeneraal, hetwelk door den Raad van Indie was beaamd geworden, en het door den bedoelden regent en mindere hoofden aan de bevolking gepleegd onregt werd niet gesanctioneerd, maar gestraft. Ziedaar, Mijne Heeren, een feit dat ik mij veroorloof te stellen tegenover het feit, voorkomende in het werk dat in deze vergadering besproken is. Ik zou meer voorbeelden kunnen aanhalen, dat aan de inlandsche bevolking steeds regt verleend is, waar dit behoorde en op goede gronden geëischt werd. Maar als ik dit beweer, dan wil ik niet ontkennen dat er misbruiken bestaan; die worden op Java, even als onder alle Oostersche volken aangetroffen, maar ik beweer slechts, dat op Java niet bestaat een stelsel van misbruik van gezag, en dat de toestand der bevolking er niet van dien ergerlijken aard is als is voorgesteld in het boek, waarvan hier de rede is. Zeer zou ik het betreuren, indien de Commissie van redactie zich bij de opstelling dezer

[p. 320]

paragraaph door den indruk, welken het hier bedoelde boek en andere soortgelijke werken hebben gemaakt, had laten leiden.

(blz. 31) De heer van Hoëvell, voor de derde maal het woord gevraagd en bekomen hebbende, zegt: De geachte vorige spreker is in een lang betoog getreden tegen een boek. Ik zal hem in dat betoog niet volgen. Hij heeft mijne aanhaling miskend. Ik heb volstrekt dat boek niet geprezen of verdedigd; integendeel, ik heb verklaard, dat het hier de plaats niet is om een boek te beoordeelen; ik laat dus ook al wat in dat werk voorkomt voor rekening van den schrijver. Maar ik heb op een feit gewezen: ik heb vermeld dat er door dat boek eene rilling door het land is gegaan. Ik heb gewezen op den indruk, dien het heeft gemaakt. Dat feit is niet te loochenen. Ik vroeg: zal de verklaring der Troonrede die rilling doen ophouden? Ik vraag nu: zal de rede van den vorigen spreker haar wegnemen? Al hield ik het voor gepast, dat men hier over een boek redevoeringen houdt, ik zou nog geene rede tot verdediging er van uitspreken: de schrijver zal, indien het hem goed dunkt, den vorigen spreker zelf beantwoorden, daaraan twijfel ik geen oogenblik.

(blz. 31) De heer Duymaer van Twist, lid der Commissie van redactie: Mijnheer de President, over dat boek, dat hier ter sprake is gekomen, zal ik niet spreken. Ik geloof dat de Kamer dit ook van mij niet zou verlangen. Ik meen dat uit hetgeen de schrijver van dat boek gelieft te zeggen voor mij geen verpligting tot verantwoording kan ontstaan. En ik meen verder, dat hetgeen ik over dat boek of over den schrijver van dat boek zou kunnen zeggen, den schijn van partijdigheid niet zou kunnen ontgaan. Ik zal dus over dat boek niet spreken: maar ik kan toch niet afzijn een woord van dank te rigten aan ons geacht medelid uit Zwolle, voor hetgeen hij te dezer gelegenheid aan deze Kamer heeft medegedeeld. Het zal u ten minste de overtuiging geven, dat de afgetreden Gouverneur-Generaal niet terugdeinsde om ook de voornaamste hoofden van Java te straffen, wanneer hunne schuld was gebleken na een behoorlijk onderzoek.