Volledige werken. Deel 9. Brieven en dokumenten uit de jaren 1846-1857

[25 februari 1856
Afschrift van de voorgaande missive]

25 februari 1856

Afschrift, door de klerk Rhemrev gemaakt naar de minuut van de voorgaande missive, aanwezig in het archief te Lebak. Twee grote dubbele vellen, aaneen geregen, en tot onderaan de zesde bladzijde beschreven. (M.M.)

De tekst is op enkele plaatsen, waarschijnlijk door Dekker zelf, in inkt gecorrigeerd of althans gewijzigd. Uiteraard beschikte Multatuli enkel over dit dokument tijdens het schrijven van de Max Havelaar in het najaar van 1859.

Geheim

Afschrift

No. 91

Rangkasbetoeng 25 februarij 1856.

des avonds te 11 ure.

Gisteren middag te 12 uren had ik de eer tot Uwedg. aftezenden mijne spoedmissive No. 88, houdende in substantie.

Dat ik na lang onderzoek en na vergeefs getracht te hebben door zachtheid den betrokkene van zijne verkeerdheid terug te brengen mij krachtens mijnen ambtseed verpligt gevoelde

[p. 512]

den Regent van Lebak te beschuldigen van misbruik van gezag; te verdenken van knevelarij.

Ik was bij dien brief zoo vrij Uwedg. voortestellen dat Inlandsch Hoofd naar Serang opteroepen ten einde na zijn vertrek en na neutralisatie van den bedervenden invloed zijner uitgestrekte familie een onderzoek te doen instellen naar de gegrondheid van mijne beschuldiging en van mijn vermoeden.

Lang - of juister gezegd veel heb ik nagedacht voor ik daartoe besloot.

Het was Uwedg. door mijne zorg bekend dat ik getracht heb door vermaningen en bedreigingen den ouden Regent voor ongeluk en schande te bewaren, en mij voor de diepe grieve daarvan - zij het dan ook alleen de onmiddelijk voorafgaande - oorzaak te zijn.

Doch ik zag aan den anderen kant de sedert jaren uitgezogene diep gedrukte bevolking, ik dacht aan de noodzakelijkheid van een voorbeeld, - (want vele andere vexatien zal ik Uwedg. later te rapporteren hebben als ten minste deze zaak daaraan niet door terugwerking een einde maakt,) - en - ik herhaal het - na zeer rijp beraad heb ik gedaan wat ik voor pligt hield.

Op dit oogenblik ontvang ik de vriendelijke en geachte particuliere letteren van Uwedg. houdende dat Uwedg. morgen herwaarts komen zal en tevens een' wenk dat ik deze zaak liever vooraf particulier hadde moeten behandelen.

Morgen dus zal ik de eer hebben Uwedg. te zien en het is juist dáárom dat ik de vrijheid neem dezen Uwedg. te gemoet te zenden, om vóór die ontmoeting het volgende te constateren. Al wat ik omtrent de handelingen van den Regent onderzocht was diep geheim. Hij alleen en de Pattie wisten het, want ik zelf had hem loyaal gewaarschuwd. Zelfs de Contrôleur weet nu nog maar ten deele den uitslag van mijne onderzoekingen. Deze geheimhouding had een tweeledig doel. Eerst, toen ik nog hoopte den Regent van zijn' weg terug te brengen was het om, als ik slaagde, - hem niet te Compomitteren. De Pattie heeft mij namens hem (het was op 12 dezer) expresselijk voor die discretie bedankt. Maar later, toen ik begon te wanhopen aan zijn terugkeer tot den goeden weg of beter toen de maat mijner verontwaardiging overliep door een pas gehoord voorval, - toen lan-

[p. 513]

ger zwijgen medepligtigheid worden zou, toen moest die geheimhouding strekken ten mijnen behoeve, want ook omtrent mij en de mijnen heb ik pligten te vervullen.

Immers na het schrijven van mijnen brief van gisteren zoude ik onwaardig zijn het Gouvernement te dienen indien het daarin voorkomende ijdel, voorbarig, ongegrond, uit de lucht gegrepen was? En zoude of zal het mij mogelijk zijn te bewijzen dat ik gedaan heb wat een goed Assistent Resident verpligt is te doen, - te bewijzen dat ik althans niet beneden de betrekking sta die mij gegeven is, - te bewijzen dat ik niet loszinnig en ligtvaardig Zeventien moeijelijke dienstjaren op het spel zet, en wat meer zegt het belang van vrouw en kind, - zoude of zal het mij mogelijk zijn dat alles te bewijzen, wanneer niet een diep geheim mijne nasporingen verbergt, en den schuldige belet zich (zoo men het noemt) te dekken?

Bij de minste verdenking, - zendt de Regent, - althans kan hij zenden - eene expresse naar zijn' neef die op weg is, die belang heeft bij zijn maintien, - vraagt ten koste van wat ook, geld, deelt het met kwistige hand uit aan ieder dien hij in den laatsten tijd heeft te kort gedaan, - en het gevolg zou, - ik hoop niet te moeten zeggen, zal zijn, dat ik een ligtvaardig oordeel heb geveld, en kortaf een onbruikbaar ambtenaar ben, om niet erger te zeggen.-

Om mij tegen die éventualiteit te verzekeren dient dit schrijven. Ik heb de meeste hoogachting voor Uwedg. doch ik ken den geest die men ‘den geest der Oost Indische ambtenaren’ zou kunnen noemen, - en ik bezit dien geest niet.

De wenk van Uwedg. dat de zaak vooraf beter particulier ware behandeld geworden, doet mij vreezen voor een abouchement. Wat ik in mijne missive van gisteren gezegd heb is waar, doch welligt zoude het later onwaar schijnen, als de zaak op zóódanige wijze wordt behandeld als zou kunnen strekken tot openbaarmaking van mijne beschuldiging en van mijn vermoeden, vóór de Regent verwijderd is.

Ik mag Uwedg. niet ontveinzen dat zelfs de onverwachte komst van Uwedg. in verband met de gister door mij naar Serang gezondene expresse, mij doet vreezen dat de schuldige die vroeger niet wilde toegeven aan mijne vermaningen, nu vóór

[p. 514]

den tijd zal wakker worden, en trachten zoo mogelijk zich tant soit peu te disculperen.

Ik heb de eer thans nog letterlijk mij te gedragen aan mijne missive van gisteren, doch neem de vrijheid daarbij op te merken, dat die missive ook het voorstel inhield: om vóór het onderzoek den Regent te verwijderen en zijne afhangelingen voorloopig onschadelijk te maken, en tevens dat ik eerbiedig geloof niet verder verantwoordelijk te wezen voor wat ik avanceerde, dan voorzooveel Uwedg. mogt gelieven intestemmen met het voorstel betreffende de wijze van onderzoek, dat is onpartijdig, openlijk, en vooral vrij -

Die vrijheid bestaat niet vóór de Regent verwijderd is, en naar mijne bescheiden meening ligt daarin niets gevaarlijks, daar hem immers kan gezegd worden dat ik hem beschuldig en verdenk, - dat ik en niet hij gevaar loopt ingeval hij onschuldig is, want ik zelf ben van oordeel dat ik uit de dienst behoor ontslagen te worden, wanneer het blijkt dat ik ligtvaardig, - of zelfs maar voorbarig heb gehandeld.

Voorbarig! Na jaren, jaren misbruik.

Voorbarig! Alsof een eerlijk man slapen mogt, en leven, en genieten zoolang zij voor wier welzijn hij geroepen is te waken, zij die in hoogen zin zijne naasten zijn worden gekneveld en uitgezogen!

Het is waar, ik ben hier kort, doch ik hoop dat de vraag eenmaal zijn zal wat men gedaan heeft, of men het goed gedaan heeft en niet of men het in te korten tijd heeft gedaan. Voor mij is elke tijd te lang die gekenmerkt is door afpersing en verdrukking, en zwaar weegt mij de seconde die door mijne nalatigheid, door mijn pligtverzuim, door mijnen geest van ‘schipperen’ in ellende zou doorgebragt zijn.

Ik heb berouw van de dagen die ik heb laten verloopen voor ik Uwedg. officieel rapporteerde en ik vraag verschooning voor dat verzuim.-

Ik neem de vrijheid Uwedg. te verzoeken mij in de gelegenheid te stellen mijn schrijven van gisteren te regtvaardigen, en mij - voor zooveel zulks nog mogelijk is na de onverwachte komst van Uwedg. (die ik heden avond den Regent à contre coeur heb moeten mededeelen hetwelk met eene waarschuwing

[p. 515]

gelijk staat) te vrijwaren voor de mislukking mijner pogingen om de afdeeling Lebak te bevrijden van de wormen die Sedert menschengeheugenis knagen aan hare welvaart.

Het is daarom dat ik op nieuw zoo vrij ben Uwedg. eerbiedig te verzoeken mijne handelingen ten deze, trouwens alleen bestaande in onderzoek, rapport en voorstel, wel te willen goedkeuren - den Regent van Lebak, zonder voorafgaande directe of indirecte waarschuwing van hier te willen verwijderen - en voorts te doen instellen een onderzoek naar hetgeen ik mededeelde in mijn schrijven van gisteren No. 88.

De Ads Resident van Lebak,

(w.g.) Douwes Dekker.

Aan

Den Heer Resident van Bantam.

voor eensluidend afschrift

De Klerk bij den Ads: Resident v Lebak

C.H. Rhemrev.