Hemelsche trompet morgenwecker

Ofte comeet met een langebaert

Cap. IV.
Van twee Cometen gesien in dit jaer 1618.

HEt gebeurt selden datmen meer als een Comeet siet binnen een jaer. Ende wanneer sulcx gheschiet, so beduyt dat, na Aristotelis seggen, stercke winden, aertbevinghen ende droochten. Voorleden Somer tusschen S. Ian ende S. Iacob. isser een Comeet op middernacht erschenen, staende int Noordoost, ontrent des beers cop, wiens steert ongevaerlijck so lang ende so briet was als een staf ysers, nae het segghen van die gene diese gesien hebben: Sy heeft niet veel langer geduyrt als een weke. Men heeft oock van een Comeet gedondert in Augusto ende Septembri, doch angesien ick daer van geen vaste wissicheyt hebbe connen becomen, soo connen wy daer niet veel van seggen: Daeromme comen wy tot den laetste Co-

[p. 11]

meet die seer groot is ende van ons niet alleen ghesien, maer oock door instrumenten naerstich geobserveert. Dese grote Comeet hebben wy voor de eerste mael gesien den 19. Novembris oude stijls, smorgens te ses uyren staende int Suydoosten dicht by de sterren vande Waechschael, in signo Scorpij, hebbende een grote lange voorschijnsel streckende meest Noordwest an tegen de Son. Die hooghgheleerden Man Ioannes Vossius Doctor inde Medecynen binnen Coevorden, schrijft dat de Wacht aldaer dese Comeet gesien heeft den 16. Novembris, ende eer niet. Int opgaen was se root ende glandich als een vuyr, also dat de wacht meende datter ergens brant ware. Maer naderhant als die Comeet hoger stont boven de Horizont, was de coleur bleecker. Sy ginck met de Werelt om gelijck alle Cometen doen van het Oosten nae t'Westen: maer behalven dat heeft sy een eygen cours gehat, streckende van den Waegschael af recht op de steert vanden groten Beer, gaende over de 64 graden in 18. dagen tijts, alle daghen 3. ofte 4. graden winnende op haer cours van N. Noordwest. Haer voorschijnsel was langh 54. graed. ofte meer, ende die sterre scheen groter dan een vande vaste sterren. Dan heeft nae d'eerste weke beginnen te minderen. Wy hebben verscheyden observatien gedaen tot op dese dach toe synde den 8. Decemb. oudestijl, ende daermede bevonden dat sy geen groot Parallaxin conde hebben, altoos minder als de Mane, doch hoe groot connen wy niet seggen. Ende ten anderen verneme wy dat hare voorschijnsel altijt gestaen heeft tegen den Son. t'Welck seer licht was te mercken op de Globus. Want wy spanden een draet van die Son af door de Comeet voortaen, ende

[p. 12]

bevonden dat het ende vanden draet raeckte sodanighe sterre, als t'eynde vande voorschijnsel (ofte steert) van die Comeet ons ghewesen hadde. Hier uyt blijckt, dat de Comeet hogher gestaen heeft dan die Mane; als die gheleerden sullen verstaen door den parallaxin, ende dat die voorschijnsel bestaet uyt die Sonnen stralen, door schynende door het corpus van den Comeet. Maer op dat die onervaren in die Astronomie verstaen moghen wat parallaxis⁺ is, so sullent wy claer genoech beduyden. Wy mercken dickwils by lichte dage dat het betogen lucht is daer wy staen, ende een mijl veerder ofte min isset helder Sonneschijn. Dit hieten wy parallixis van de wolcken. Sulc geschiet om dat de wolc na by staet an ons ende seer verre vande Sonne. Noch eens. So daer een pijnappel staet op een Torn, gaet by dage op sulcke plaetse staen, daer de pijnappel bedecken can den Son voor uwe gesichte, ghy sult geen Son sien, maer de gene de achter u staet sal den Son sien hoger als den pijnappel ofte weerhaen. Dese veranderinge van gesichte wort genoemt parallaxis vande pijnappel. Maer by aldien de pijnappel seer hoogh stont inde lucht ende so groot datse die Son konde bedecken, so soudemen in veel mylen int ronde gheen Son sien: Hare parallaxis soude dan ghemindert sijn, maer niet wech genomen. Maer de verstandighen connen licht begrypen dat de voorz. pijnappel (by exempel te spreken) so hoog conde rysen, dat men nerghens op die gantsche aertbodem den Son soude conen sien ende dat t'gesichte over al gelijck soude wesen, ende daer door geen parallaxin soude connen vernemen. So gaet het oock toe met onse Comeet. Als mense siet 10. gra-

+ parallaxis

[p. 13]

den hooch boven den Horizont, ende wederom 40. gr. hooch ofte meer, acht nemende op haer eygen Cours, so vint ghy altijt eenderley gesicht ende distancie tusschen de Comeet ende de naeste sterren. 'tWelck niet conde geschien, soo die Comeet beneden de Mane stonde in de hoge lucht. Want als dan staende 10. gr. hoog int Oosten, soudse naerder schynen an die sterren die beneden haer staen, ende verder van de sterren de boven haer zijn. Maer rysende 20. ofte 30. graed hogher soude t'gesichte seggen datse veerder stonde van de sterre int Oosten, ende naerder aen de sterre int Westen. Dit is genoegh van die parallaxi ghesegt Laet ons wederkeren tot die Comeet, de wy opden 8. Decemb. smorgens te 2. uyren ghelaten hebben op 10. gr. ende 10. minuten na by de steert van de grote Beer staende in een rechte linie tusschen t'voorste peerdt vanden wagen, ende die scholder van Bootes. Van de welcke is dit noch aen te mercken, datse uyt gheen conjunctie ofte byeencomste vande planeten is uytgebroet. Want de planeten stonden op dien tijdt verre genoeg van malkanderen, ende hadden in een wyle tijts geen byeencomste ghehouden. Men condese allegaer sien op een nacht gaende achter malkanderen in een rye ofte Cirkel, so groot als den Hemel, ende hadde wel die gelijckenisse van een processie die men doet om een grote kercke, alwaer die voorste ende de achterste niet verre van den ⁺anderen gaen. Het was een lust om sien. Phoebus ginc voor heen als een Prins hebbende an de eene syde den ⁺Scorpioen, ende an den ander syde den Slangen drager. Ses-en-dertig treden daer nae volchde Vrou⁺ Venus, vervolgt synde op de hacken vanden Boc. Ende ontrent viertich treden veerder sachmen Iupiter lus-

+ processie.

+ Novemb. 16.

+ gradus

[p. 14]

tich ende vrolijck dichte by de cruycke van sijn Ganymedes, daer uyt een soet lieflijck nat geschoncken wort, na der Poëten schryven. Ontrent vier-en-twintich treden van Iupiter afquam Diana ofte Luna spelende met die Suydervissche. Ende noch hondert treden verder sachmen ancomen den gryse Saturnus houdende den stier bij den cop, als ofte hy hem voor den ploech wilde spannen. Ende noch stijf hondert treden achter quam trotselijck an treden de felle Mars grypende den oude Lieuw van achter by den billen. So ginck dese processie al stillekens toe, tot dat op t'leste anquam die lange gebaerde Comeet blasende de Trompetten voor den dageraet, also dat veel luyden uyt haer bedde sprongen om te kijcken met verwonderinge ende vrese, anders niet als ofter een alarm hadde gheweest. Mercurius ginck mede inde processie schuylende onder de baert vande Comeet. Daer na is die Comeet uyt de rye ghelopen nae N. Noortwest toe ofte wel so Noordlijck, blyvende altijt by een rechte baen: Teghen t'ghevoele van Aristoteles, welcke meent dat geen Comeet Westwaerts wandelen maer altijts Oostwaert gaen; t'welck hy te kennen gheeft met het woort υπολείπόμενον, van die oversetters niet recht verstaen. Wanneer twee t'samen gaen eenen wech, ende die eene tragher synde sick veraftert hoe langer hoe meer, dat noemen die Griecken υπολείπείσί. So gaeter toe niet de Mane ende andere planeten, welcken hun in de Werelts loop verachteren ende comen alle daghen later op. So wil Aristoteles hebben dat alle Cometen behoren te doen. Maer hier sietmen dat het anders toe gaet. Gelijck het mede gebeurden int jaer Christi 839. onder den Keyser Lodevi-

[p. 15]

cus Pius, niet lang voor sijn doot. dese Comeet scheen ontrent Paeschen duyrende 25. dagen lang ende wandelde van Virgo na Leo, Cancer, Gemini, dat is uyt het Oost na t'Weste, tot datse quam an die hoornen van Taurus, niet sonder verwonderinge vanden geleerden in dien tyden. Also dat ick wel gelove, waert saecke dat Aristoteles wederom leefde, hy soude sijn gevoelen vande gantschen handel der Cometen geerne veranderen. Ende soude misschien annemen t'gevoele vanden treflijcksten Astronomi, hier boven verhaelt, als dat de Cometen inden Hemel staen hogher als de Mane, dat het geen vuyr en is uyt Elementarischen stof anghesteken. Ende met Seneca spreken: Ego non existimo Cometam subitaneum ignem, sed inter aeterna opera Naturae: Dat is te seggen: ic en kan niet geloven dat een Comeet soude sijn een nieu angesteken vuyr, maer veel eer een eeuwich schepsel Godes. Waeromme datmen dit schepsel Godes niet stadich siet als andere sterren, hebben wy reden hier voren verhaelt. Ende of yemandt wilde vragen waerom datmen de Cometen niet siet wassen, maer wel afnemen ende vergaen. So antwoorde ick daerop, op twee wysen. Ten eersten datmen gemeenlijck t'rechte beginsel niet en siet: ende dat te geloven is datse int begin snellijck toenemen ende wassen, door dien dat hun ganck tot die volcomen vertoninghe seer snel is. Daerenboven getuycht Pontanus dat hy een Comeet heeft sien wassen ende toenemen. Ten anderen willen wy met Aristoteles ende Seneca onsen eyghen onwetenheyt ront uyt bekennen in dusdanighe saecken. So spreken Aristoteles ende Seneca tot besluyt van der Cometen handelinge: Nunquam nos verecundio-

[p. 16]

res esse quam cum de Diis agitur: Si intramus templa compositi, si ad sacrificium accessuri, vultum submittimus, togam adducimus, si in omne argumentum modestiae singimur: quanto hoc magis facere debemus, cum desideribus, de stellis, de deorum natura disputamus, ne quid temere, ne quid impudenter aut ignorantes affirmemus, aut scientes mentiamur &c. De sin van dese woorden is dese: So wy onse sedicheyt, nedericheyt ende Godtvruchticheyt betonen inde kercken, ende uyterlijke Godtsdienst: Destemeer behoren wy ons also te dragen, ende schromen, so wanneer men handelen sal vande sterren, planeten, Cometen ende diergelijcke Goden, op dat wy niet anders en spreken van hun eyghenschappe alst behoort. Dit is wel gheseyt van Heydensche menschen. Van de welcken, niet alleen de planeten gehouden sijn voor Goden, ende met altaren ende tempels ge-eert, maer oock de Cometen selve hebben binnen Romen een Kercke ghehadt, als Plinius schrijft lib.2.c.25.