Hemelsche trompet morgenwecker

Ofte comeet met een langebaert

Cap. III.
Wat der Geleerden gevoelen is, van den oorspronck der Cometen.

ONder allen ouden Philosophen die wy noch hebben behouden, isser niemant de van natuyrlijcke dinghen bequamer ende natuyrlijcker geschreven heeft als Aristoteles. Daerom wordt hy te rechte ghenoemt Naturae interpres,

[p. 6]

Naturae antistes, dat is een Tolck ofte Taelsman, een Opperste Priester inde Tempel der Natuyr. Sijn gevoelen is, dat t'ghene wy Comeet noemen is somtijts een sterre somtijts gheen. Hy verhaelt self gesien te hebben dat een van die vaste sterren in de grote hondt is een Comeet geworden, hebbende rontom uythangende hayr. Dit gebeurt selden (seyt Aristoteles) ende dan blijft die Comeet altijdt op een plaetse sitten, sonder ergens te gaen wandelen. Maer de meeste deel vande Cometen sijn wandelaers, ende sodanige nae Aristotelis gevoelen en sijn gheen sterren: ende hebben haer wandelplaets niet inden Hemel, dat en mach hun niet beuren: maer sy wandelen inde lucht onder den Manen Hemel zynde aldaer uytgebroet uyt vetten taeyen dampen uyt der aerden opghetrocken door cracht vande Sonne ofte andere planeten. Welcke dampen worden alle daghen uyt de hoghe lucht door s'Werelts loop gescheiden, door een wyse van doen,⁺ diemen noemt, εχχζισιν, by de Medecijn-Meesters wel bekent. Ende de sterren inde melcstraete ⁺(enige groten dan meest cleynen sonder ordre daer ontallijck gestroyer ofte gesayet) trecken dese geschey-dampen na haer toe, die daer ontrent stadich branden als een dunne vlam, ende maken dat dien oort vanden Hemel so wit schijnt: maer so het gebeurde dat sodanige stoffe so overvloedigh werde in die lucht, dat de Sporades sterren sat worden ofte te veel hadden, dan blijft die stoffe inde lucht, ende vergadert sijnde in een massa raeckt inde brandt, om dat het tot branden ghetempert is: Dat hiet

+ εχχζισις

+ Ʃποραδες

[p. 7]

men dan een Comeet, om dat het ghelijckenisse heeft van een sterre met lang hayr. Dese Cometen sietmen meest om t'Noorden ende omtrent die melcstraet, selden tusschen de Tropicos Cancri ende Capricorni; om dat het tusschen Tropicken al te warm is, ende die dampen aldaer versmelten. Dit is Aristotelis eygen ghevoelen vande Cometen, van veele geleerde niet recht verstaen, ende so verclaert als wy nu ghedaen hebben. Ende wat de Sporades sterren belangt die sietmen inde melcstraet ontallijck, ende also datmense op de Cloot niet stellen can. Aristoteles moet een scherp ghesicht gehadt hebben, dat hyse sien conde sonder bril: wy luyden connen se anders qualic sien, dan met behulp van de nieu gevonden bril. Aristoteles verhaelt mede t'gevoelen van eenighe Philosophen in Italien, de welcke t'samen een Societeyt hielden (even als huydendaegs de Iesuiten doen) ende waren genoemt nae hun meester Pythagoras. Welcken het daer voor hielden datter veel meer planeet-sterren waren als de vyve diemen ordinaris siet, ende dat by langhe wyle altemets een van die verborgen Planeet-sterren te voorschijn quam met een langhe baert, ofte lang hayr, ende niet lang daer nae wederom vertrock in haer schuylplaetse, het sy dan onder die Sons stralen, oft andersins, so hooch datmense niet meer sien konde, Daer sijn noch verscheyden opinien by die ouden gheweest de wy onnodich achten te verhalen: Maer wy moeten niet naelaten t'gene van de geleerden Astronomijns van onsen tyden ghespoort is in dese saecken.

[p. 8]

Het is noch kennelijck dat int jaer 1577. een groot ende langduyrich Comeet heeft geschenen in de Maenten Novembri, Decembri, ende Ianuario naestvolgende. Veel geleerden Astronomi hebben met vlijt daer op acht ghenomen, onder anderen S.D.G. Landt-Graef van Hessen, de seer beroemde Tycho Brahe, ende Cornelius Gemma Professor binnen Loven, ende noch een seer goedt Astronomus Michael Moestlinus daer nae Professor tot Tubing geworden. Dese vier mannen ghetuyghen ende bewysen met vaste redenen dat die selve Comeet niet in de lucht (als Aristoteles meent) maer in Aethere, dat is in de Hemel boven de Mane soude geweest zijn, ende Tycho Brahe segt daerby datse was vyfmael hoger als de Mane, ende so groot als de honderste deel vant' aertrijck. Die Mane wort gerekent hooch te zijn vijftich duysent duytsche mylen boven het aertrijck, ende die Son ontrent twintich mael so hooch, dat is een millioen mylen. So is dan de Comeet gheweest tusschen Son ende mane, ontrent derdehalf hondert duysent mylen hooch. Voeghen oock daerby dat de boorschreven Comeet gewandelt heeft uyt Zuydtweste ⁺naer t'Noordoost, van Torpico Capricorni, af (ongevaer) tot aen Tropicum Cancri, dragende haer voorschijnsel ofte baert ex adverso Solis, dat is teghen de Son, behalven dat Tycho seyt dat

het somtijdts een weynich scheelde. Nae sulcke verhael moet Aristotelis ghevoele vallen, niet alleenlijck so veel angaet de plaetse van de Cometen, maer oock die stoffe ende oorspronck. Want hy

+ per circulum magnum.

[p. 9]

niet ghelooflijck en schijnt, dat de Elementischen dampen, als wesende een εχχζισις dat is een suyveringhe vande hoge lucht, so hooch connen optrecken, ende aldaer sodanige massa maken dat so groot sal zijn als de honderste deel van t'aertrijck: dat is een cloot van ses-en-twintich millioenen mylen groot. So groot sal wesen die honderste deel van onsen aertschen cloot. Wy swygen nu van t'gene dat de Sporades sterren in de melckstrate alle dagen tot hun nootdruft ofte playsier verteren: t'welck veel meer moet wesen als een Comeet. Want so de Sporades niet en deden, men soude dagelijcx Cometen inde lucht sien, secundum Aristotelem. Ende daer uyt soude oock volghen dat het voorschijnsel (diemen steert noemt) niet anders soude sijn als de Sonne-stralen schynende door t'Corpus vande Comeet,, gelijck wanneer de Son door een glas schijnt, ofte door een glasen cloot. So dan die stoffe van de Cometen niet en comt uyt die vier Elementen, so moet het een hemelsche stoffe wesen, wiens wesen ons noch onbekent is. Ten sy datmen met de oude Pythagoreis ende met Seneca wilde staende houden dat het geen nieu gheboren wesen en zijn, maer aeterna corpora, dat is also oudt van jaeren als andere sterren, diemen ordinaris siet, haer licht vande Son scheppende ghelijck de Mane, welcke licht wy luyden niet sien en connen als alleenlijck by seeckeren tyden, ende verloop van jaren, het sy dan door het rysen ende dalen van de Comeet, ofte door andere onbekende oorsaken. Dit gevoelen conde gesterckt worden door t'gene datmen nevens de Son sien kan door middel van de nieu gevonden brillen. Het sijn duystere lichamen om de Son swervende diemen nergens siet, als tegen

[p. 10]

den Son omdat het daer so licht is. Ende men soude moghen dencken dat sodanighe lichamen niet alleenlijck om die Son maer oock op meer plaetsen haer omganck hebben, ende blyven onsichtbaer voor onsen oghen, tot datse in sodanige positie gheraken van hoochte ende leechte datse van de Son sichtbaer ghemaeckt worden. Dit wort hier voorghestelt deliberativè tantum non affirmativè om Aristotelis ende anderen geleerden positie te behouden, in aethere nihil generari nec corrumpi. Dat is dat boven die Mane niet nieus can geghenereert worden, ende oock gheen dinck can vergaen. Maer al wat men daer boven siet dat is van t'begin also geweest, ende sal stadich tot het eynde der werelt toe also blyven. Sed in rebus divinis & Coelestibus facilius est dicere quid non sit, quàm docere quid sit.