|
| |
| |
| |
XX
Edammer kaam oansetten mei in nije K.P.-er. Rob neamde er him. Ik seach begrutsjen yn mem har eagen doe't se him opnaam mei dy swarte knikkerteagen fan har. Ik rette wat se tocht: ‘Dat bern ek al?’ Ik hie him op in jier as santjin, achttjin. Op de plankerichheid nei hie er it measte fan Pinokkio. Hy hearde op skoalle thús. Hoe kamen se oan dizze jonge? Op dy fraach krigen wy al gau andert. Rob fertelde, dat er gjin thús mear hie; heit oppakt en deasketten, mem mei tuberkulose yn in sanatoarium, syn jongere broer by pake en beppe. Sels hie er sitten, mar hy wie útnaaid; in hiel ferhaal fan in seachje, him taslûke yn in hompe tsiis, wiken geduldige striid mei it seachje en de traaljes, nachts noait sliepe, mar prakkeseare oer hoe.
‘En dêr bin 'k wer!’ sei er triomfantlik. ‘Ik kin wer oan it wurk en de rekken mei de Moffen lykmeitsje. Hoopje ik.’
Dineke die fuort wakker memmich oer him en dat like my net nedich. Wa hie al sitten - en net foar it Wilhelmus sjongen -, wa wie it slagge om wer yn 'e frije natuer te kommen? Net Dineke. Pas op, datst him net misledigest, tocht ik, hy liket taai mar kwetsber.
Op Goed Freed trouden Wite en Brecht yn tsjerke yn it doarp, dêr't se beide weikamen. Trouwe! Wat in gedoch foar ien as Wite, dy't socht waarde, om wa't de plysje al in kearmannich by syn mem it hûs oer de kop skuord hie. Guon fersetslju, hie 'k wol fernommen, pasten fan need it âlde systeem fan de putheak wer ta om
| |
| |
sûnder geheimsinnich gegriem mei de faam sliepe te kinnen. Mar sa woene Wite en Brecht net. Op in jûn hie in fertroude amtner fan de boargerlike stân harren yn syn wenkeamer ta man en frou ferklearre, mar dat wie net moai genôch. Se woene en soene ek yn tsjerke trouwe. Brecht hie it regele mei de doomny yn harren doarp. Op Goed Freed soe it wêze, jûns, yn de gewoane tsjerketsjinst.
It folk yn tsjerke seach wakker efterom, doe't wy yn ien fan de efterste banken skoden, geflúster rissele de rigen bylâns. Frjemdfolk! Goed folk of ferkeard folk? It geflúster boaze oan as de branning, doe't efter doomny en tsjerkeried Wite en Brecht troch de doar fan de konsistoarje de tsjerke yn kamen en op 'e foarste stuollen sitten giene.
Ik hie de oandacht net by de preek, de skonken trillen my hieltyd, want hjir sieten wy mei de hiele KP en as hjir no ris in oerfal kaam, as hjir no ris in ferrieder siet. Ik naam ús rychje op. Edammer syn bienbitich gesicht stie sa fleurich from as siet er ûnder de krystbeam. Lange seach benijd om him hinne; bêst mooglik dat er foar it earst fan syn libben yn in tsjerketsjinst siet. Ien hie ek wat fan benijdens yn 'e eagen; it gie hjir grif oars om en ta as by syn roomsken. Twa syn eagen stiene op skerp harkjen.
Wêr harke Twa as in hiemhûn nei? De preek? Of nei mooglike lûden bûtendoar? In âlderling hoaste lûdroftich. In teken? Ik seach, dat Wite foar yn tsjerke de holle mei in rukje tilde en nei de âlderlingebank ta draaide. Doe kearde er him mei in knikje nei Brecht. Tekens? Doomny preke gewoan troch.
Menear Tsjeard siet krektsa as er sneins by ús yn tsjerke siet, justjes ûnderútsakke, de tinne eachlidden wat del. Dineke like te harkjen nei de preek. Ik hope, dat se jûn gjin argewaasje hie fan tsjerklike ûnlusten. Rob draaide de tommen om en om, as wiene syn tinzen earne oars as hysels. Mem siet mei in fiersten te hege kleur foar har út te sjen. Oandien fansels: in bruiloft, en hoe.
| |
| |
Heit fernaam, dat ik de rige kontrolearde en glimke my ta. ‘Twa hâldt wacht,’ flústere ik heit yn it ear. Heit seach Twa syn kant út: noch itselde strakke gesicht en de alerte eagen. Heit draaide de holle wer nei my ta en knikte earnstich.
‘Amen,’ sei de koarte, brede man op 'e preekstoel lûd en kundige fuort dêrnei oan, dat er no yn it fermidden fan de gemeente it houlik befêstigje soe fan broer Wigle Bakker en suster Brechtsje de Wal. Op dat stuit skode Twa ús foarby, rûn op teannen nei de útgong en bleau dêr stean, de rêch tsjin de dûbelde doarren. Dochs ûnrêst by Twa. Froulju meneuvelen mei bûsdoeken, wylst Wite - Wigle Bakker, soa - en Brecht op 'e knibbels leine en doomny de seine oer harren útspriek. Untroerend ynteressant, sa'n fint, om wa't de Moffen sochten, no samar yn harren fermidden, en dy Brecht sa'n fiks fanke.
Wy wiene as earsten de foardoar fan de tsjerke út. Hân yn hân kamen Wite en Brecht by de side fan it gebou lâns oandraven. Wy knypten ús mei ús tolven yn de beide taksys, dy't oars foar it ferset joaden en sa ferfierden, en rieden al, doe't de oare tsjerkgongers noch mar krekt oer de stoepe avensearden.
‘'k Haw amper mei ús mem prate kinnen, in pear wurden yn de konsistoarje,’ sei Wite. ‘En jimme heit en mem haw ik net iens mear sjoen, Brecht. Mar wy binne hielendal echt troud. Wêr biste, Brecht?’
‘De breid mei altyd by my foaryn,’ rôp de sjauffeur oer it skouder.
Twa siet ek foaryn, seach ik, by it portier, grif mei de revolver klear. Him wie it gefaar noait út it sin. As der ien dizze oarloch oerlibje soe, dan hy.
‘Al fjouwer jier hjoed,’ sei pake Geart, doe't er it maitiidswaar te baat naam hie om wer ris by ús te sjen. ‘Ik kom net sa faak mear dit út as foarhinne wol. Och, elk hat sa syn eigen drokten. Fjouwer jier dy smoarge Moffen en noch gjin útsjoch. ‘Weer een dag dichter bij
| |
| |
de bevrijding’, sizze se dan foar Radio Oranje. 't Sil't wol. It avenseart net folle. Of hasto oars heard, Harm?’
Heit skodholle. ‘It liket oeral fêst te sitten oan de fronten. In ljochtpuntsje is, dat de Moffen net mear sa mei fanfares opskeppe oer har dûkboaten dy't wer safolle brutoregisterton oan skipsromte ferneatige hawwe. Oan it Eastfront ha se neffens my de slach foargoed ferlern. Yn de Stille Oséaan sit der wol gong yn, mar dat eilantsjehippen nimt sa'n tiid! En as jo op 'e kaart sjogge hoe'n ein it noch is nei Japan sels. Dêr sille de Alliearden dochs op oan wolle. Hoe lang sitte de Amearikanen al yn Itaalje en se avenseare suver neat’.
‘De simmer komt gelokkich oan,’ sei pake. ‘Wa wit oft de ynvasy net gau komt.’
‘Dy simmer jildt ek foar de Dútske legers. Moai waar en lange dagen. En koarte nachten foar de illegalen’.
‘Soe dat sa ferkeard wêze, Harm?’ hifte pake. ‘Zylstra sei okkerdeis noch: Dy illegalen meitsje de Dútskers mar kwea en dan wurde der wer in pear hoochgeplaatsten fuseleard’.
In brimstich: ‘Hmm?’ fan heit folge. Lit pake no mar, tocht ik nei heit ta. Anneke gnyske nei my en mem rûn der út.
‘Hat pake noch te aaisykjen west?’ frege ik. In moai ûnderwerp. It earste kertier koene heit en pake wol fierder mei hijke- en sijke-praat en hoe't dy âld-hij op 'e roeken sloech en pake deastil efter de hikkepeal siet.
‘Ik haw wer in ljipaai op myn jierdei hân, pake,’ brocht Anneke yn it fermidden.
‘Moat se net wer ris nei har heit en mem, leave?’ Pake siet alwer op in ferkeard sjapiter.
‘Yn Hollân, tink!’ sei heit sabeare-ferûntweardige. ‘Dêr ha se ommers amper wat te iten en boppedat wurde de minsken dêr oan ien tried wei evakueard. Anneke hat hjir no al sa lang west, dat se moat hjir ek mar bliuwe oant alles wer normaal is’.
‘Is ek sa,’ sei pake. ‘Mar men tinkt dan wolris...’ Efkes
| |
| |
in spannend momint, mar pake hâlde wat er dan wolris tocht foar him. ‘Ik stap op. Beppe sil it iten wol klear hawwe. Smaaklik, jimme.’
‘Foar de oarloch wiene besites al minder ynspannend,’ ornearre mem nei't se pake Geart útswaaid hie. ‘Wannear komt dy ynvasy no. Witte se dêr yn Londen net, dat it hjir sa net langer kin?’ Se liet de hannen sjen, rûge hannen mei swarte fegen deroer en reade plakken op it fel. ‘Dat stoken fan Stalin en Molotov! Ba!’
‘Stoken fan wa?’ rôp heit.
‘No ja, sa haw ik dy beide Russyske kacheltsjes mar neamd. Wy binne der mei holpen. Wêrom soene se dy dingen Russen neame?’
‘Dat wit ik net,’ sei heit. ‘Miskien stoke de Russen wol sokke miniatuerkacheltsjes.’
‘Kinne jimme aanst ek wat oanmakkers foar my meitsje?’ frege mem.
Jan en ik setten der nei iten fuort mei útein. Wy hiene der al aardich de slach fan: âld papier oan snippers skuorre, dy yn in tobke wetter lizze oant se goed weakke wiene, dan útknipe en der stive propkes fan rôlje. Dy propkes moasten droegje en dan hie mem oanmakkers foar Stalin en Molotov. Se brânden op lytse brokjes turf of stikjes hout. Of net. Altemets stie de keuken fol reek, mem yn triennen derby, mar fjoer ho mar. Nearne waard mem sa mismoedich fan as fan dy bihyplike stokerij. Ienkear trape se ien fan de kacheltsjes troch de efterdoar it tún yn en raasde: ‘Rotsak!’ Dêr wiene wy allegearre ferbjustere fan en ik naam my foar om tenei better op mem te passen. Mei in wike as wat soe ik fan skoalle ôf wêze. Eksamens diene wy net mear oan. Wa't ridlik goede sifers helle hie, krige it mulo-diploma. Dat kaam wol ynoarder mei my. Dan soe ik frij wêze foar wat dan ek.
Dineke koe wer piloaten ôfleverje. Fiif. ‘Ik ha de
| |
| |
grutste ûngedulden der mar foar útsocht. Jack, dy't hjir in dei west hat, is der ek by. Dy mei Fryslân foar syn eagen net sjen. Hy sit op in pleats en wegeret nei bûten te sjen. Dêr wurdt er siik fan, al dat grien en griis, seit er. Der is ien by, ien mei in Sweedske namme, Björn, dy hoecht om him net mear fuort. Hy sit by in pear minsken op jierren op 'e pleats, dy't al in joadintsje hiene. In kreas joadintsje. Hy fertelde my, dat der in doar tusken harren keammerkes sit dy't net kreaket en boppedat binne “heit en mem” - sa neame se dy minsken - beide wat hurdhearrich.’
‘En dat litst gewurde?’ frege mem.
‘It binne beide folwoeksen minsken en no't de piloaten doehs net allegearre fuort kinne, lit ik Björn earst mar sitte.’
‘Rare wyldeboel,’ moast mem noch kwyt.
‘Kin Klaske mei, mem? Fiif mannen is my te mânsk.’
Mem seach soarchlik. ‘Moat dat no? Moatte jimme eins wol gean? De Ingelsken sjitte ommers hieltyd op treinen. As jimme trein oansketten wurdt en jimme sitte dêr mei fiif mânlju dy't gjin wurd sizze meie...’
Dineke sei, dat se no fuort koene en joast mocht witte wannear wer. 't Siet hieltyd mis mei it ôffieren fan piloaten.
Dineke fytste de deis tefoaren al nei de streek ta, dêr't suver pleats oan pleats sa'n tweintich mannen sieten: Amearikanen, Kanadezen, Ingelsken, en ek in Súdafrikaan. De oare moarns soe se de fiif mei in taxy nei Ljouwert ferfiere en as ik dan mar om sân oere moarns op it stasjon wêze woe mei in kaartsje earste klasse nei Den Bosch. Jack hie sein, dat er my grif noch wol koe, dat hy soe my folgje, mei in Peter. De oare trije moasten Dineke folgje. Ik hoegde neat oars te dwaan as yn in earste klasse koepee stappe, yn Swol oerstappe, dêr de trein nei Den Bosch nimme en yn Den Bosch útstappe. Dêrnei koe ik Dineke folgje. Underweis mocht ik Jack en
| |
| |
Peter net kenne en ik mocht ek noait skine litte, dat ik Dineke koe.
‘Witst no krekt wat ast dwaan moatste?’ frege mem de jûns doe't se noch efkes by myn bêd kaam.
‘Neffens Dineke giet it fansels. Litte wy dat hoopje’.
‘En derom bidde,’ sei mem plechtich.
Om kertier oer seizen siet ik al yn de trein nei Ljouwert. It waard in gloarieuze maitiidsdei, sa't it lânskip him út de dize befrijde. Yn de stasjonshal fan Ljouwert wie it noch rêstich. Wat boargers dy't kaartsjes kochten, allegearre hast mei in pear ôfladen boadskiptassen: iten foar family yn Hollân, tink, Moffen dy't krekt oankamen, en ik, it kaartsje nei Den Bosch al kocht en yn 'e bûse.
Dêr kaam Dineke troch de klapdoar, folge fan fiif mânlju dy't efkes ûnwennich om har hinne seagen. Dy twadde wie Jack. Hy seach my ek, want hy skode súntsjes yn myn rjochting sûnder nei my te sjen. Dy oare, dy't by Jack yn 'e buert bleau, moast dus Peter wêze, in fûgeleftich postuer mei in sportive pet op. Jack hie in knappe hoed op en in ljochte reinjas oer de earm; in hear. Neat wiisde der op, dat se byelkoar hearre soene. It trio koe skatten wurde op trije hannelsreizgers. Se hiene elk in aktetas ûnder de earm.
Dineke stie by it loket en meneuvele mei de beurs om. Kocht se no seis kaartsjes en hoe krige se dy mannen elk in kaartsje ta? O, sa! Se joech Peter kaartsjes oer, hy liet se by de kontrôle sjen, wiisde efter him. De oare fjouwer folgen him.
Us trein gie pas om tweintich foar achten en stie noch leech te wachtsjen. It skeat my yn de fuotten, doe't Dineke de wagon deun efter de lokomotyf keas. Dêr wie 't ommers krekt gefaarlik. As de RAF sjit, dan op 'e lokomotyf. Dat wit elk. Fergemy, en ik kin neat sizze, neat skine litte.
Dineke die it foarste portier, ek noch it aldertichtste by de lokomotyf, iepen en klapte it efter har wer ticht. Ien
| |
| |
fan de piloaten makke it portier wer iepen en trije man beklommen it trepke nei de koepee. Ik naam it folgjende portier en bearde, dat ik it slute soe. Peter naam de doar fan my oer en hy en Jack stapten yn. Der siet noch net ien yn de koepee, dat ik koe Jack en Peter de plakken wize. Jack kaam by it rút te sitten, it gesicht nei foaren, en Peter njonken him. Ik gyng foar Jack oer sitten, ik soe efterút ride.
Bleaune wy no mar mei ús trijen! Mar nee, der kamen noch in man en in frou yn, sy wakker beare dat se net sa deun by de lokomotyf sitte woe, hy sizze, dat de oare wagons sa fol as aaien wurde soene en hjir siet it rom. De man knikte my ta, as hiene hy en ik tûk tinken mienskiplik. Ik glimke en Peter die it my nei. It like aldernatuerlikst.
Ik hie in boek meinaam ta ôflieding fan myn oandacht foar de beide mannen. Doe't de kondukteur kaam te kaartsjeknippen hâlde ik de eagen yn it boek en de tosken sa stiif op elkoar, dat se der sear fan diene. Hoe soene dy mânlju har fiele? Ik sloech bledsiden om foardat ik se út hie. In skoftsje nei Meppel fielde ik, dat de trein ôfremme, en ik hearde it knarsen fan stiel op stiel. De needbrêge, wist ik al. Mar doe't ik ópseach, waard ik kjel fan Jack syn benaude eagen en ynwyt gesicht. Hy stoarre ta it rút út nei foaren. No hearde ik it boaze gûlen fan in fleanmasjine yn dûkflecht, in jager. Jack hie it ding grif oankommen sjoen en siet it machteleas oan te sjen. No seach ik de jager ek. Wat docht men dan? Foar it rút mei in witte bûsdoek swaaie: Hee, jonges, hjir sitte guon fan jimmes yn? Men docht neat, men beweecht jin net, men wachtet ôf, men is fernuvere as der gjin gerattel fan mitrailleurs folget, men libbet op by it weistjerrend skriemen fan in hurd hichte winnend tastel. Wêrom skeaten se net? Der is net ien dy't it dy fertelt.
‘Dêr wie ien, no?’ sei de frou mei skrille eagen tsjin Jack.
| |
| |
‘Hy is alwer fuort ek,’ andere ik gau en ik breide der in hiel ferhaal efteroan oer hoe slim en hoe gefaarlik en hoe ûnbegryplik. Se gyng der fuort op yn en de man die ek syn sinten yn dit ponkje, dat ik harren foarhâlden hie.
Jack sakke efteroer, treau de holle efter syn reinjas oan it kleanheakje en sliepte, of bearde dat er sliepte. Peter seach foar Jack lâns út nei de foarby waaierende greiden fol mei bûterblommen, pinksterblommen, soere surken, klaver, koblomkes, readbûnt fee, ien útlitten fleurichheid as bestie der gjin oarloch. Sa seach ik it ynienen. Peter mooglik ek, mooglik krige er dêrfan dy rêst op syn sêft jongesgesicht, 't koe ek de rêst nei de oerlibbe oanfal wêze.
No makke ik yn Den Bosch mei wat Dineke alris ferteld hie: do stapst út en sjochst net wer nei de mânlju om, as hiest noait kunde oan harren hân, as koe 't dy net ien sprút skele bywannear't se yn it neat ferdwûnen. Mar sa kamen wy der dizze kear net ôf. By in bank op it perron rûnen in pear Dútskers op en del, gewearen ree om te sjitten yn 'e hannen. It hert stie my stil: op de bank sieten seis Amearikanen yn har fleandersoverals. In âlde man hinge út in koepeerútsje en rôp: ‘Hello, boys!’ Fuort rjochten de Dútskers har gewearen op de man, dy't it rútsje tichtklapte en him dûkte. Ik doarst dêr net foarby, eins net. Ik seach Dineke by de bank mei freon en fijân lâns marsjearen, folge troch de trije, dy't wakker niget liken te sjen oan de trein, dêr't se by lâns rûnen. Ik moast ek en begûn fan de weromstuit hiel hastich te rinnen. Jack en Peter moasten har mar goed gedrage, ek al sieten dêr - dat koe - freonen fan harren. Mar dy Amearikanen op it bankje? Ik kichte fan benaudens. Gelokkich, dy namen gjin notysje fan wa dan ek. Oft de piloaten fan ús en it stel op it bankje kunde oan elkoar hiene, soene wy noait gewaar wurde. Dineke fûstke mei in man dy't by de útgong stie. De man draaide him ek daliks wer om, joech syn treinkaartsje ôf oan de kontro- | |
| |
leur by de útgong en ferdwûn út it each. De fiif piloaten soene grif itselde dwaan, mar ik mocht der net nei sjen.
Ik stiek it perron oer nei de trein nei Swol en stapte yn. Ridlik gau wie Dineke der ek. ‘Hast wol in retoerke kocht?’ flústere se oan myn ear. Ik knikte. Mocht ik Dineke no wer kenne, of noch net? Mar ôfwachtsje wat sy docht. De fjouwer skoallebern by ús yn de koepee stapten yn Arnhim út.
‘No mar wer gewoan.’ sei Dineke, foardat der nije passagiers ynstapten. ‘Hast dy jager fernommen?
‘No en óf,’ sei ik. ‘Ien fan de reizgers yn ús koepee waard der lykwyt fan. Ik siet ek goed yn 'e rikketik’. Dineke wiisde op har lippen. De nijen kamen der yn; wer skoallebern mei tassen. ‘Bist sels ek noch in skoallebern,’ sei ik tsjin mysels, ‘hoe't dit aventoer dy ek haget. Krekt drank, sei Roel’.
Yn Swol op it stasjon foel myn each op in oanplakbiljet. As represaille foar spoarweisabotaazje by Dordrecht erschossen en dan in rychje nammen: ‘Louis Anders, 36 jier; Jurgen Ingwersen, 54 jier; Reinder Dijk, 19 jier... It skeat my yn 'e fuotten. ‘Dineke, sjoch’.
Dineke soe de hân foar de mûle slaan, mar liet de hân op healwei sakje en sloech har rôk ôf.
‘Jimme Louis?’ flústere ik. Dineke naam my by de earmtakke en luts my dêrwei. Se knikte. ‘En Ingwersen út Den Haach?’ Dineke knikte wer.
‘Kom, dêr is ús trein,’ sei se.
‘It is by ús noch ridlik goed gien, eins,’ sei ik.
‘Unbegryplik goed. En no mar wer stil’.
Ik siet by it rút en eage de loft ôf; gjin jager te sjen. De wrâld lei derby as gloednij. By Staphorst hobbelen boeren en boerinnen yn har kostúms op hurdblauferve weinen de reden del, de molkbussen hippelen mei op it ritme fan de hynsterêgen. As wiene der gjin Louis en gjin Ingwersen, gjin Reinder Dijk en noch trije oaren samar delsketten. Dineke seach ek nei bûten, lippen stiif opelkoar, blauwe eagen wiid iepen. Wat seach se?
|
|
Auteursrechtelijk beschermd