|
| |
| |
| |
XVI
It lake heit grif oan: wer mei eigen folk yn in ridlik feilich boargerbestean, betocht ik letter. Doe't heit opmurk ‘Wy kinne kieze’ en de mooglikheden neamde fan alle gefaarlik folk en spul de doar út, seach er as hie er in foarsmaak fan de ivige rêst. Dy iene middei, dat ik nochris mei heit te fiskjen gie, fernaam ik, hoe tige er ferlet hie fan it samar sitten oan it wetter. Sa ûntspand hie ik syn gesicht yn tiden net sjoen, de hûd jongeseftich glêd, glâns yn de eagen. Hy prate net. Allinne doe't er efkes fansiden seach en murk, dat ik nei him siet te sjen, glimke er en sei: ‘Klaas!’. Doe seach er wer it boartsjende wetter oer mei it kleurich dûnserke fan de dôber en fierder oer de greide oant de skiere omtrekken fan in beamwâl. Sulvergriis stie de loft om ús hinne mei, al nei oan de kym, de bleekoranje skiif fan de sinne.
Boppe myn read-wite dôberke krige ik mem foar de geast, har gesicht warreljend yn de weachjes. Meager, ûnsjoch, yn ivich deselde fersketten jurk. Sels joech ik net folle om klean, mem wol. Sels yn ús earmste rite fan de krisisjierren hâlde se harsels moai. Altyd waskje, strike, boarstelje, wierje, naaie, borduere oan har klean en frimelje om fergees mei in kreas kapsel foar it ljocht te kommen. Wat fûn ik har sierlik as se sneins op hege hakjes nei tsjerke stapte, swart mantelpak, wite bloese mei rôse noppen, grutte swarte hoed mei rôse roaskes op 'e râne, wite wanten, gouden kettinkje mei medaillontsje om, en dat prachtige blauswarte hier glânzgjend fan krekt wosken. Myn moaie mem. Lytse flarde dy't ik doe wie, ik fernaam wol, dat mânlju nei har seagen, altemets nochris
| |
| |
omseagen, en sy, de kante noas eigensinnich heech, beare, dat se neat erge. Yn it wetter seach ik har: de noch altyd glêde, hege foarholle, mar skerpe tearen by de noas en de mûlshoeken, amper kleur yn de wangen, altyd de grutte brune eagen op skerp.
Heit helle in iel op. It kringelding foel fan de heak en ik rekke mem har byld kwyt mei't ik helpe moast om de fuortflechtige iel út it lange gers te sykjen. Ik wosk gau de hannen yn it sân fan it jaachpaad en krige de glêde rakkert dêrmei ûnder de kwint. Ploemp! It amerke yn do!
Doe't wy thús kamen siet mem mei in ansichtkaart foar har op tafel. ‘Sjoch hjir ris. In kaart út Sweden. Fan in Nico. Us adres stiet derop. Ik ken gjin Nico. Jimme?’
It wie in bernekaart mei in famke en in jonkje, elk mei in kofferke, by in trein. Wy beseagen it ding as wie't in postdo út de frijheid. Sweden? Nico?
Dineke holp ús 'e dream. Se lake, doe't se de kaart beseach. ‘Dat is him slagge,’ sei se tefreden. Nico Baks hiene wy ommers wol kend. Hy siet by har yn de klasse en wie letter stjoerman op 'e grutte feart wurden, mar omt de grutte feart foarearst neat wurde koe, hie er oanmeunstere op in kustfarder, dy't hout helle út Sweden. As er it klearspile om yn Sweden út te naaien en nei Ingelân te kommen, soe er ús in kaart stjoere mei reizgers of sa derop.
‘Ik sil it gau oan syn family fertelle,’ sei Dineke en fuort soe se.
‘Wêrom hat dy Nico de kaart net daliks nei syn âlden stjoerd?’ woe mem noch witte.
‘Foar de feilichheid. Men kin noait witte wa't sa'n kaart besjocht. Wy kenne gjin Nico, is 't net sa?’
It waard net kalmer by ús. Samar ynienen wisten wy net allinne, dat de letters KP Knokploech betsjutten, mar ek hoe't KP'ers derút seagen: jonge mannen yn beige reinjassen, sloppe huodden op, swarte learzens oan,
| |
| |
en se hieten allegeare Hâns of Kees. Harren baas hjitte menear Tsjeard. It koe deselde wêze as dy fan Dineke, mar ek wol wer in oarenien. Yn de Hânzen brochten wy ûnderskied troch se earst Hâns 1 en Hâns 2 te neamen, mar dat waard al gau gewoan Ien en Twa krekt as de roazeskilders út ‘Alice yn Wûnderlân’. De Kezen feroaren yn Lange, Wite en Edammer Kees.
Doe't dat folk ús hûs ienkear ûntdutsen hie en mem har siederij harren oanstie, bearden se dat se hjir thús hearden. Gauris kaam der ien del om iten, om in bêd, en wy beseagen mei kjellens en opwining de twa revolvers, dêr't se mei har fiven baas oer wiene. De iene revolver wie ek noch kadúk, mar dêr wist Fred rie op. Fred en Twa sieten in hiele jûn mei de ûnderdielen op 'e tafel en doe't it ding wer ynelkoar siet, setten se tegearre noch slûpendewei ôf nei de Langeleane om de revolver te prebearjen. Net ien mocht sa let yn 'e nacht op 'e lappen wêze en sjitte koe hielendal net, mar it wie tsjuster en der waaide in foech stoarm. Alhiel tefreden kamen Fred en Twa werom. Om heit en mem, om ús ûngerêstens, hiene se fansels gjin tel tocht.
Twa wie in ûnderdûkte plysjeman. Op in jûn kaam er alhiel oerémus oanstowen: ‘De moffen hawwe ús heit en mem loslitten út it kamp Vught! Se binne derút! Se ha dêr in heal jier sitten en no binne se los!’
‘Moatst der net hinne?’ frege mem, ek bliid.
‘Nee, dat kin net. Bêst mooglik dat se ús hûs yn' e gaten hâlde. Mar kin Klaske nei harren ta? Moarn? Sjoch, dit pakje moat mei.’
Dat like my wol wat. Klaske koe wer ris wat dwaan foar it faderlân. Mar 48 kilometer fytse op myn rykrak mei bannen, dêr't de binnenbannen ta'n út bobbelen? ‘Meist myn fyts,’ sei Dineke, as hie se myn beswier heard.
De oare moarns kaam ik net fuort sûnder ynstruksjes fan Dineke. ‘Neat oars meinimme as dyn persoansbewiis, bûsdoek, beurs. Doch mar wat ûnderguod en in nacht- | |
| |
pon yn de fytstas. Ast oanhâlden wurdste, kinst sizze, datst útfanhûs silste nei dyn beppe yn Frjentsjer.’
‘Wat sit der yn dat pakje fan Twa?’
‘Wat ekstra bonnen foar bûter en tabak en in stik tsiis, hat er sein. It kin net folle kwea, mar 't is al better, dat net ien it te pakken krijt.’
It adres fan Twa syn âlden hie ik goed yn 'e holle. Ik trape yn de wyn op en reinde wiet. It is in raar gefoel as it earste wetter troch de klean hinne is en oan it fel ta, ûnoangenaam, kâld, fiis. Njonkenlytsen komme der mear wiete plakjes, se wurde grutter en treffe elkoar op it fel: hé, do dêr! Tiden duorret it, foardat sawat it hiele fel wiet is ûnder de klean. En dan is it fize, kâlde lijen foarby. It focht begjint te broeien en ast fûl trapest, lyk as ik dy moarns, giet de kjeld fuort, allinne in klam gefoel bliuwt oer, net hinderlik salang as't goed beweechste. It waarnimmen fan it proses fan it trochplakt reitsjen bekoarte de fytstocht aardich, sels oan it wurd ‘trochplakt’ krige ik myn niget, omt it sa sekuer net de tastân beskriuwt, mar de proseduere.
Twa syn heit en mem, in och sa meager pear minsken fan om en by de sechstich, hellen my fleurich yn. Optein wiene se, no't se wer yn har eigen hûs sieten. Ik brocht de groetnis oer fan Twa en omt se wakker ferheard seagen nochris de groetnis fan Hâns. Hâns? Ja, harren soan. ‘Dizze,’ wiisde ik op in familypertret op 'e skoarstienmantel.
‘Dy hjit Christiaan,’ sei syn mem en seach ynienen sa erchtinkend nei my, dat ik der benaud fan waard. Ik lei hastich út, dat wy it wier oer deselde hiene, hoe't er dan ek neamd waard, en joech it pakje oer. ‘Ja, dat is syn hânskrift,’ sei de man.
Ik moast alles oer Twa, Hâns, Christiaan, fertelle, mar alles wie suver neat. Ja, hy is sûn en hy mei graach sjerp. Sy fertelden namste mear en ik harke tige mei sin om safolle mooglik te ûnthâlden foar Twa. It like my al sa ta, dat se it slimste fan it kamplibben binefter hâlden. As
| |
| |
de frou drige slimme erfaringen op te heljen, makke de man in beweging mei de holle fan stil no, dat mar net. Twa mocht fansels net witte, wat se krekt útstien hiene om him, omt hy, in plysjeman, ûnderdûkte.
‘Se soene ús dochter Wike ek oppakke, mar dy sliepte foar alle wissichheid by buorlju. Hiene wy dat ek mar dien, mar wy tochten: eh, se driigje mar, dat se de family fan ûnderdûkte plysjes oppakke sille.’
Ik moast Christiaan dit sizze en dat fertelle en foaral net ferjitte om. O, en hy moast foarsichtich, foarsichtich.
Op 'e fyts, foar de wyn no, bekroep de kjeld my de noch altyd klamme rêch. O mem, stook de kachel op, rôp ik al fan tweintich kilometer ôfstân, en lis droege klean klear. Doe't ik thúskaam wie mem der net. Ik gyng boppe op de lije kachel sitten, oant Fred sei: ‘Klaske, you stink.’
Jan snúfde. ‘Ja, bah! Wa idoat giet dêr sitten te droegjen. Doch droech spul oan.’
Mem kaam ek al ferreind en ferwaaid thús. ‘Wêr hat mem hinne west?’
‘Nei de grêven fan Fred syn maten. Blommen brocht. Ik haw earst op it gemeentehûs frege, oft hjir earne krekt Amearikanen begroeven wiene. Ja, yn Aldterp, sei in amtner, dy mei dat brike bekje, witst wol. Hy frege fierder neat, dus ik nei de blommewinkel en nei Aldterp. Dineke, sis tsjin Fred, dat de grêven der kreas útsjogge en der leine ek al blommen. Grif fan Aldterpsters.’
Fred harke nei Dineke, bromde wat en gyng wer langút op 'e divan lizzen, de eagen iepen nei de souder, ûntagonklik, lyk as de earste dagen dat er by ús wie. Sels doe't Twa deryn kaam, nijsgjirrich nei myn wjerfarren, kaam Fred net oerein. Tsjin Twa doarst ik wol te sizzen, dat syn heit en mem neffens my it kamplibben te fleurich foarsteld hiene.
‘En hoe seagen se der út?’
‘Meager,’ sei ik. ‘Ik seach jimme familyportret stean en doe foel it my daliks op, hoe't se útklaaid binne. Mar se
| |
| |
lykje net siik of sa. God hat harren yn it kamp o sa neiby west, moast ik dy sizze.’
‘Krêft neffens krús,’ sei mem saaklik. ‘Wy witte no allegearre dat dat wier is.’
Twa bleau te jûnsiten en lei nei it miel in grouwe steapel formulieren op tafel. ‘Wurk,’ sei er. ‘Jimme kinne moai helpe dy yn te foljen.’
‘Wat dingen binne dat?’ frege heit.
‘Z-kaarten,’ sei Twa.
‘O dy. Ja, by ús op 'e saak moatte se dy ek ynfolje. Foar elk personielslid ien. Dy moatte dan nei it Arbeidsburo en dan kinne de Moffen neigean wa't al en wa't net nei Dútsklân kin te arbeidzjen. Krekt in fisknet. By ús ferpoffe se it dy dingen yn te foljen. It hâldt ienkear op.’
‘Moai,’ priizge Twa. ‘Mar omt guon bazen de Z-kaarten ál ynfolje, moat it systeem yn 'e bulten jage wurde. Wy hawwe Z-kaarten ophelle by bedriuwen, Z-kaarten stellen en der binne Z-kaarten by tûzenen neimakke. No moatte se noch ynfole wurde. Set der mar willekeurige nammen en sa op. Dy geane dan nei it Arbeidsburo en dan kin net ien der mear wiis út wurde wat echte en wat net echte binne.’
‘Knap betocht,’ fûn heit. ‘Allegearre mar in pinne en inket. Ja, Jan en Anneke ek.’ Wy hiene in fleurige jûn. De iene betocht noch briker nammen as de oare. Fred kaam der sels foar fan de divan en woe ek meidwaan. Nee, hy mei syn Amearikaanske hânskrift mar net. No, ien dan, mei syn eigen namme. Dêr koe dan wer in amtner in kertier oan ferklapbusse. De boel ferinnewearje en fertraagje, dat wie ommers it doel. Twa fertelde, dat no yn it hiele lân minsken fan it ferset en ûnderdûkers drok sieten te skriuwen. Mar ja, de Moffen fange altyd wat en de measten fan dyën besykje dan wer ûnder te dûken. Twa hie by in boer yn it wetterlân west mei wol tritich ûnderdûkers, krekt in jeugdherberge. Dineke wist in boerehúshâlding mei fjirtjin bern op in lyts spultsje,
| |
| |
dêr't noch trije dûkte marechaussees, trije piloaten en fjouwer gewoane ûnderdûkers by ynhelle wiene. Dat like krekt in kaserne mei de boerinne as generaal: do dit en do dat, en in tafelskille as needsinjaal.
‘As dat allegearre mar goed komt,’ sei heit. ‘'t Kin sa net langer en der kin yn elk gefal neat mear by. De minsken reitsje krekt sa trochelkoar as dy Z-kaarteboel.’
‘Wat grutter binde, wat minder de Moffen der wiis út wurde kinne. De joaden binne sa machtich fuortfierd omt it doe mei de administraasje noch net in binde wie. Elke joad stie beskreaun en elke joad siet op it adres, dat se mar op de gemeentehuzen hoegden op te freegjen,’ sei Twa.
Anneke knikte ferheftich. Wat seach dat bern wer wyt en smel.
‘Alve oere!’ rôp mem. ‘En dy bern sitte hjir ek noch. En Twa kin net mear oer de dyk.’
It meitsjen fan in sliepplak waard by ús net iens mear oer praat. Dat wie al routine. Twa lei de Z-kaarten wer op in kreaze steapel.
‘Moat der noch wat út 'e wei?’ frege heit.
Heit en Twa ferburgen de Z-kaarten, Twa syn revolver, trije illegale kranten en in pear falske persoansbewizen, dy't Dineke by har hie foar piloaten, ûnder de flier fan de dûbelde kast. Ek dat oprêden jûns - it húshimmeljen - barde al út gewoante. It joech my in triomfantlik gefoel, dat wy tûk wurden wiene mei de tiid.
‘Wy komme ek noait mear by dy,’ sei Hinke in kear ûnder it skoft op it skoalplein. ‘En do komst ek hast noait mear by ús.’
‘Ah nee. Mem, dat witte jimme wol, hat hast altyd migraine, hiel slim.’
‘Ek net aardich foar jimme,’ beklage Jopy my.
‘Nee. En dan moat ik fansels mei de húshâlding berêde. Krammele. Neat oan. Jirpels skile, iten siede, omwaskje, jûns de bêden noch dwaan.’ Ik telde mar op,
| |
| |
liichde mar ta, en 'k koe mysels der wol om slaan. ‘Hoe is it mei dyn broer yn Dútsklân?’ frege ik oan Hinke om op in oar sjapiter te bedarjen.
‘Neat fan heard. Al tiden net. Hy is fan de ferkearde kant. Heit sit sa oer him yn noed en dan ropt mem, dat dy fint gjin oandacht en hielendal gjin fertriet wurdich is. Kinst neigean, hoe't it der by ús bytiden omwei giet,’ sei Hinke. ‘En allegearre om dy idioat. Dan bin ik mar bliid, dat der net ien by ús komt.’
‘Ik kom wolris by jimme, Hinke,’ sei Jopy.
‘Ja, mar ek sa faak net mear en do bist langer sa stil. Is dat wat?’
‘Nee, hear,’ sei Jopy snibbich. ‘Wat soe der wêze.’
In wike as wat letter rûn Jopy mei my op út skoalle wei. Se moast nei de buorren, nei de skuonmakker mei in pear dingen dy't alris skuon west hiene.
‘Sis,’ sei se. ‘Moatst hearre. Net fierder oer prate, hear. Net ien mei it witte.’ Wel, dan wurdt sels Klaske nijsgjirrich. Se fertelde, dat se ferkearing hie mei Bonne fan de slachter. Sneontejûn woe er mei har te kuierjen, stikum, de Langeleane út en oft ik dan ek mei woe, fansels ek mei in jonge. Bonne syn maat Andrys woe wol mei my. ‘Toe, Klaske. Gesellich. Dan kin ik thús sizze, dat ik by dy bin, en do kinst sizze, datst by my biste, en dan lige wy noch net iens.’
Jopy wie myn freondin en dy Andrys like net sa'n rarenien, dat wat moatst dan? Ja sizze.
Doe't ik thús dy sneons nei jûnsiten sei, dat ik noch efkes nei Jopy ta woe, sei heit allinne mar: ‘Tink derom, njoggen oere yn 'e hûs wêze.’
Trijerisom stiene se by de hoeke op my te wachtsjen en wy setten de Langeleane yn. Roettsjuster wie it dêr ûnder te beammen. Earst seach ik neat, mar de eagen wenden al gau. Bonne loek Jopy har earm troch sines en se stringelen de fingers ynelkoar, seach ik. Sa iens.
‘Sille wy ek mar?’ frege Andrys, aardige, kreaze jonge
| |
| |
om te sjen, noch wat langer as ik, oan de smelle kant, ljocht steil hier, blauwe eagen, grutte flapearen; ik hie him earder wolris opnaam. Hy wie net ferlegen om praat, gelokkich, want wat koe ik kwyt behalven wat bernich praat oer skoalle? Bonne en Jopy rûnen foar ús út, mar ynienen wie ik harren kwyt. Hee.
‘Wêr...,’ begûn ik.
‘Ssst, net steure,’ grapke Andrys en wiisde nei lofts. Ik seach justjes it sylhouet fan twa persoanen en dat fan in hikke. Ast it net wiste, soest se net opmerke, sa nacht wie it. Soe Andrys aanst sa ek wolle, deun tsjinelkoar oan by in hikke? Myn sintugen stiene mear wach op de nutige geur fan inketswammen, dy't hjir grif earne stean moasten, op it risseljen fan in wezeling of stikelbaarch, op de stjerkes foar de eagen fan it stoarjen yn de nacht, as dat de oanwêzichheid fan Andrys my wat die. Frije? Wêr hie ik my yn behelje litten. Sei Andrys no mar: ‘Klaas! Sjen wa't it earst by de Tûkepleats is?’ Dan soe ik myn slinger hawwe en fleane, fleane. Mar nee, ek in hikke.
Hy naam myn holle tusken de hannen en tute my op 'e mûle, sêft, leaf. Ik hie de hannen tsjin de hikke lein en fielde in oast, in grutte ovale. Hy lei my in earm om 'e hals en loek my tichter tsjin him oan. ‘Lytse ka,’ flústere er.
Ka? Dêr woe ik him wol mei pleagje, mei him om stoeie, mar it wie allegearre sa nij, dat ik doarst net. Ik hearde wat aardichs te sizzen, werom te tútsjen, mar stikum beskreau myn finger it ovaal fan de oast. Ut nijsgjirrichheid liet ik him gewurde, doe't er myn sjaal losmakke en njonkenlytsen de knoopkes fan myn bloeske losmakke, mar yn myn mage skriemde wat, doe't er de kâlde fingers oer myn boarsten boartsje liet en ‘moai’ flústere. Ik fûn neat oan dy dingen. Se dangelen ast draafdest en se gedroegen har bretaal ûnder in trui, se fertelden my likefolle as it ûngesteld wêzen wat ik wie en altyd wêze soe: in frou. Drave woe ik, om it hurdst mei Andrys, de
| |
| |
hiele Langeleane ôf, en tegearre oangean en raze ynstee fan dizze wollene nacht en stilte, om te smoaren.
‘Toe, lytse ka, toe,’ smeke Andrys. ‘Do wolst ommers wol mei my.’ Ik woe him net teloarstelle, net misledigje, mar ik wie Klaas noch net kwyt, de kweajonge, dy't jonges útdage en troch harren útdage waard om it hurdst, it heechst, it fierst. Dizze inge konfrontaasje op in hiel oare foet mei in jonge wie ik net oan ta. Earme Andrys. Ik besocht leaver, waarmer foar him te wêzen, en efkes hie ik it gefoel, dat er myn oanstellen foar echt hâlde. Doe sei er ynienen: ‘Lit ús mar werom gean.’ Hy knope my de sjaal heech om 'e hals ticht en naam my by de hân.
‘Ha jimme no al jim nocht?’ klonk Bonne syn stim út it tsjuster wei. Jopy lake, in lokkich sêft laitsjen, en sei: ‘Wy moatte ek fuort.’
Andrys en ik rûnen hân yn hân foarop. Ja, sa soe ik wol oeren rinne wolle mei in aardige freon, wat prate, niget hawwe oan wat der te sjen is ûnderweis, as maten. Sa froulik opgean yn in feint as Jopy, nee. Letter. Miskien.
Dineke joech Fred ynstruksje, doe't ik deryn kaam, kniperjend tsjin it ljocht yn 'e keamer. Se die it ferhaal fan stilhâlde, neat hearre, sels net as de trein besketten wurde mocht, en noait de namme fan syn helpers neame, nearne. ‘Al soe de kening fan Ingelân dy persoanlik freegje hokker minsken as dy holpen ha, neat sizze. De kening kin bêst fertroud wêze, mar fan syn keamerhear witst it mar noait.’ Dat fûn ik in moaie opmerking fan Dineke.’
‘Hast dat sels betocht?’ frege ik.
‘Yn dit fak moatst it measte sels betinke,’ sei Dineke eigenwiis.
Wy hiene wol in fermoeden, dat it in moai grutte organisaasje wie, dy't de piloaten bystie, want hoe kamen se oars oant oan Spanje ta. Se moasten ferfierd wurde,
| |
| |
earne ite en sliepe, grinzen oer, en as Dineke harren nammen en legernûmers trochjoech, dan waarden dy oan Ingelân trochdien en der kaam ek berjocht fan de oare kant werom. Radio dus. Mar it wie ek wol wier, dat Dineke sels in heap sels útfine moast. Sneintejûns kaam der noch in kapper del om Fred syn bytsje hier kreas te knippen. Wy sieten der meielkoar omhinne te grapjeien oant Fred noartich útfoel, dat wy moai laitsje koene, hy friet him op fan 'e senuwen no't er dit feilich honk út moast.
De oare moarns betiid kaam Hindrik del, dizkear mei twa mannen tusken de molkbussen op 'e hynder-en-wein. Dat wie al oar folk as Fred: ien stik libben en oerallens om it wankend aventoer.
‘Wie er soer?’ frege ien my yn 'e keuken en wiisde mei de holle nei de keamersdoar. Ik besocht him út te lizzen, dat wy wol begriepen hoe't Fred as earste piloat him fielde nei de dea fan twa fan syn mannen.
‘Hie Fred der mar net te gau útspringe moatten,’ sei er. ‘Hy wie der al út fóár ús. Moaie gesachfierder. Miljonairssoantsje.’
Ik woe, dat dy fint him stilhâlden hie. Wat hiene wy dêrmei út te stean. Foar ús wiene se allegearre gelyk, helten fan de loft, kearels út ien stik, frijwilligers om ús út 'e need te helpen. Ik woe der net mear oan tinke, mar by if ôfskie yn de noch tsjustere kâlde gong bekroep my de eangst, dat se Fred stikke litte soene ûnderweis en net ien fan ús koe dêr foar. Wer ien fuort.
Dineke kaam laitsjend yn 'e hûs nei't se Fred en de oare twa nei Nijmegen brocht hie.
‘Wie 't sa grappich?’ frege heit, dy't nei iten krekt wakker earnstich bidden hie foar it wolslagjen fan dizze reis fan Dineke.
Se fertelde, hoe't se by it oerstappen op it perron yn Swol ynienen murken, dat se fjouwerisom paradearden foar in kolonne Dútske soldaten, strak yn 't gelid, it ge- | |
| |
wear presenteard. En dy lytse piloat syn eachjes twinkelen fan wille, sadat dy oare him ek mar amper goedhâlde koe. Allinne Fred marsjearde foar de earewacht lâns as wie er de generaal. ‘Ik tink, dat der mei ús trein ek in hege Dútsker oankaam, foar wa't dy eare ornearre wie. Mar jimme hiene Fred stappen sjen moatten. Sa heart it, flústere dy lytse my yn it ear, doe't wy yn de oare trein stapten. Doe wie ik goed hellich, fansels, want ik haw se sa sein, dat se my net kenne meie. Sokke snoade akkefytsjes bringe likegoed wol gefaar mei. Mar fierder gjin lêst. De frou mei de helgriene baret stie yn Nijmegen te wachtsjen. Mar dy earewacht... Te healwiis.’
Noch deselde jûns kaam de Kanadees George, in lange, foarse fint, ljocht en mei in fleurich gesicht, dy't him noflik deljoech, as kaam er alle dagen by ús. Hy harke ynienen skerp nei ús praten ûnderelkaor en frege doe: ‘Lytse poppe, slokje, panne brij, lekker jonge?’
‘Kensto Frysk?’ fregen wy tagelyk.
George lei de earmtakken op it pluche tafelkleed en fertelde, dat er dy wurden en noch wol mear heard hie fan syn beppe. Dat moast dus in Friezinne west hawwe en wy wiisden him op 'e kaart, wêr't er no wie: Fryslân. Doe't er mei heit efterhûs west hie om te sjen nei de RAF-fleanmasjines tsjin de stjerheldere nachtloft, kaam er hannewriuwend ta de keamer yn, lei de kâlde hannen om Anneke har gesicht en sei: ‘'t Is fyntsjes.’
‘Hy kin noch moaier Frysk as wy,’ sei Jan ferheard.
Mem, earst soarchlik omt se nei Fred graach efkes lins hân hie, waard fuort ynpalme troch dizze hertlike, bliere fint. Se fleure der suver fan op, as er in ûnnoazel skelkje foar syn foarse korpus bûn en floitsjende de slach mei it jirpelbakje oangie of mei de stofdoek by de meubels lâns dûnse.
‘In harlekyn,’ sei mem.
‘Krekt as mines,’ lake Anneke en se liet har harlekyn krekt sa dûnsje as George.
| |
| |
Oerdei hie er it wurdboek derby om mar mei mem prate te kinnen, dat yn koarte tiid koe mem syn hiele family en alle bewenners fan it Kanadeeske doarp. Syn frou, Ellen, noch mar njoggentjin, koene wy hielendal, want George tekene har foar ús op in grut stik papier. Dat kaam oan de muorre.
Ien ding hie dizze flierefloiter tsjin: hy fielde him sa thús, dat hy seach gjin gefaar. Wy griepen Ellen mei beide hannen oan om him yn stokken te hâlden. ‘Wolst nei Ellen werom, no? Wel, doch dan sekuer wat wy sizze, want wy witte wat it sawat lije kin en wat hielendal nét kin.’
Dan seach er sa deemoedich, dat er ús al wer oan it laitsjen krige.
Beppe kaam op in moarn sa ûnferwachts troch de efterdoar yn 'e hûs, dat mem noch mar krekt ‘It 's a long...’ floitsje koe en se moast de kat derby leugenje om George syn gerissel te ferklearjen foardat er goed en wol stil yn de kast siet. Der kringele noch in plúmke reek fan syn pipe ûnder de kastdoar troch en mem, sa fertelde se letter, koe it mar net litte dêr om it hurtsje nei te sjen en te prakkesearjen hoe't George de pipe útkrije soe. Beppe koe dêr better net de lucht fan krije. Beppe fûn mem frijwat ôfwêzich.
‘Wer pineholle, Jikke?’ hie se frege.
‘Och, en doe moast ik dy skat nochris in leagen fertelle,’ klage mem.
George joech in demonstraasje fan hoe't er de pipe út krige hie, mei deadsferachting, dat woe sizze mei spui en tomme. Hy toande in brúnbrând plakje op 'e tomme.
‘Soe beppe wier neat fernomen hawwe?’ frege heit.
‘Welnee!’ sei mem.
Dêr wie ik alwer sa wis net fan. Neffens my wie yn beppe in Sherlock Holmes ferlern gien, sy mei har wikeleagen, hazzeëaren, hûnenoas en boppedat in soarte fan ynstinkt. Mar swije koe se. En tonielspylje. Beppe moast wol tsienkear safolle waarnimme op ierde as ik, tocht ik
| |
| |
wolris, en dus ek in ynteressanter bestean hawwe. Dineke hie har skerpsinnigens grif fan beppe.
Elke jûn lieten wy George út yn de Langeleane en de omtrint tichtwoechsen sydpaadsjes, gers en túch yn 'e midden, leech ikehout, elzen en toarnbeislingers oan de kanten en op plakken sa ticht boppe ús hollen, dat wy der bûgd ûndertroch moasten. Fred woe der nei ien kear noait wer lâns en ik moast tajaan, dat it op dy paadsjes op tsjustere jûnen like te spûkjen.
It ikehout kreake, de elzen flústeren, de toarnbeien giselen jin ûnferhoeds yn it gesicht en om 'e fuotten, fûgels flokten jin út. George hie der gjin lêst fan; hy naam de paadsjes lyk as er ús hûs naam hie: As wie er hjir al jierren hiem. Oant er in kear like kjel waard as ik. Wy wiene tegearre en wy sloegen krekt ien fan de paadsjes yn, doe't wy in earmhertich skriemen hearden, ôfwiksele mei koart, heech kriten. Ik trille oer de hiele lea. It lûd kaam fan it paadsje, earne foar ús. George wie gau beret. Hy naam my by de earm en skuorde my mei op it lûd ôf. Ik stroffele oer in beamwoartel, mar George sleepte my fierder. ‘In fleander miskien,’ sei er.
Ik wie deabenaud fan wat wy mooglik fine soene. In stikken minske? Ien dy't dea gyng? En wat dan? George kin neat begjinne, gjin help helje. Ik sil moatte. George hjir litte? Kin net. Toarnbeitûken skrasten my yn it gesicht en ik koe hast gjin siken mear krije fan it draven yn it swart fan de nacht op en it skriemen raasde my yn 'e earen. Dêr wie it deun njonken ús. George liet my los en dûkte tusken de strûken troch yn de ûnderwâl. In ferheftich gerissel, in fûle skreau, wer gerissel en doe neat mear. Dea?
George kaam werom, kalm, hy lake. ‘In hazze,’ sei er. ‘In hazze yn in strûp. Wisto, dat in hazze skriemt as in minske?’
‘Wêr hast 'm?’
| |
| |
‘Losmakke, fansels. Hy skeat daliks it fjild yn. Jimme ha my rêden en no haw ik in hazze rêden. Hoera!’
‘Sssst,’ sei ik. ‘Foarsichtich. It kin wêze, dat oaren dy hazze ek heard hawwe Wat makke er in leven!’ O sa hoeden, hieltyd skerp harkjend nei mooglike fuotstappen of fytsbannen op 'e Langeleane, rûnen wy werom nei hûs. Dêr die George it ferhaal.
‘Wêr is er?’ frege ek heit.
‘Losmakke, fansels. Ik frij, hy frij.’
‘O jonges, twa dagen hearlik fleis yn 'e panne,’ suchte heit. ‘Dy stroper krijt 'm dochs in kear.’
George liet him syn moai gefoel om in goede died net ûntnimme en it wie my ek bêst sa.
Krekt foar de Krystdagen fertrok George. Hy hie triennen yn 'e eagen en wy ek, doe't er ús stik foar stik in tút joech, heit yn 'e earm krige en ynienen sei: ‘Ik gean nei de frijheid werom. Ik sil alle dagen foar jimme bidde. De oarloch is noch net foarby.’
Wist er, better as wy, dat dit lijen noch lang net oan de ein wie? Wy rekkenen der al fêst op, dat de Alliearden hjir takomme maitiid wêze soene.
Ik waard kjel fan de gedachte, dat wy ússels wer wat wiismakke hiene, krekt as mei dat ‘as de hjerstblêden falle.’
George wie ús earste ûnderdûker fan wa't wy dagenlang ûnwennich bleaune.
‘Oars bin ik elke kear bliid, dat der in gefaar de doar út is, mar no net,’ sei mem, doe't wy de jûns foar Krysttiid noch let meielkoar om 'e kachel sieten te sjen nei de fjoerspuiende turf. Wêr soe George no sitte? En Bill en Fred en Wim en Eva en de hiele ratteplan fan swalkers om it libben? Krystjûn, en ik fielde op 'e nij hoe befoarrjochte wy hjir mei ús seizen noch altyd wiene.
‘Takomme jier,’ sei pake de earste Krystdei út tsjerke wei plechtich, wylst er syn gleske eigenmakke beisop heve, ‘'takomme jier is 't foarby en miskien jout beppe my
| |
| |
dan foar iten wer sa'n leaf gleske âlde kleare en in Ritmeester sigaar. As ik der oan tink, priuw en rûk ik it al. De gleskes binne der noch wol, net, frou?’
‘En ik in banaan,’ rôp Jan.
‘Wat is in banaan?’ Hé ja, lytse Mike fan muoike Afke koe noch net witte wat in banaan wie. Jan frege beppe om in papierke en in potlead en hy tekene foar Mike in banaan. GIEL skreau er de banaan op it liif en LEKKERRR kaam derûnder te stean. Pake tekene ek in banaan, mar oan dizze koe Mike ek sjen, hoe't de skyl derôf moast. It foel my op, dat wy allegearre mei grage eagen nei de papieren bananen sieten te sjen. Mar doe kaam beppe deryn mei oarlochskofje en echte eigenmakke soeskes mei slachreamme deryn en derop.
‘Is banaan noch lekkerder?’ woe Mike witte. Dêr koe men, mei lytse hapkes priuwend fan beppe har bakseltsjes, al min ja op sizze.
‘Tante, mei ik wol op klompen nei tsjerke?’ biddele Anneke Aldjiersjûn krekt foardat wy ús oanklaaie soene om nei tsjerke ta.
‘Nee leave, nei tsjerke dogge wy skuon oan.’
‘Mar ik krij wiete fuotten!’
‘Dat falt wat ta. Lit dyn skuon ris sjen.’
Wy seagen it. Hoe knap mem de skuon ek poetst hie, it lear wie op plakken stikken, de soallen wiene oanein en de binnensoallen ek al. It lampeljocht skynde der dwers trochhinne. Hie mem dat net sjoen, doe't se Anneke har skuon poetste? Mem seach bytiden net, wat se leaver net sjen woe. Ik fertocht har derfan, hieltyd mear, dat se destiids ek net sjen wollen hie, dat ik grutter waard en wolris oan de menstruaasje ta wêze koe, omt se der tsjinoan seach om deroer te begjinnen. Sy wie ek de iennichste, dy't noait út harsels oer de befrijing begûn. Dan moast se Anneke kwyt. En sneins hearden wy sneinsk nei tsjerke en dus mochten skuon noait oanein reitsje. Yn gefaarlike situaasjes wie mem beretter as wa ek, mar se
| |
| |
koe net oer lytse ûngeriven, dy't har opfettingen trochkrústen. Wat koe it de Heare skele as wy op klompen yn tsjerke kamen. Doe't mem en ik nei it útsitten fan it Aldjier noch efkes de kopkes en pantsjes omwosken song ik ekstra dúdlik it ferske, dat mem ús lang lyn leard hie:
Mem song earst mei, gnyske doe, mar net fan herten. Har eagen stiene strak en glânzich, as stie binnen yn har holle in fisioen te kyk. Fan skuon, tink, want ik hie har mei it fromme ferske grif net ôfbrocht fan har idee, dat wat ek wykt of beswykt, in minske op skuon nei de preek giet.
De oare sneins hie mem it foarelkaor. Jenny hie noch aardich tichte skuon en se hie mei Jenny har mem ôfpraat, dat Jenny moarns op dy skuon nei tsjerke soe en Anneke middeis. Ik fûn it it toppunt fan koartsichtichheid, want ik rûn deis en sneins op houten kleppers: soallen fan hout mei in learen krúsbantsje oer de foet. Wat wie it prinsipieele ferskil tusken klompen en kleppers? Wa tsjerkegonger sloech acht op wat in oar oan de fuotten hie?
Dineke hie gjin soargen oer klompen of skuon op snein, want sy kaam net mear yn tsjerke. Doe't heit har frege wêrom net, waard se lulk. ‘Ik kom dêr foarearst net wer. Hoe kinne kristenen yn 'e goede midden yn in oarloch, wylst wy al ús enerzjy mear as nedich hawwe om der troch te kommen, begjinne te kreauwen oer “veronderstelde wedergeboorte” en elkoar de tsjerke útprakkeseare. Ik kin der wol om janke en yn dy tsjerke haw ik no belidenis dien.’
‘Dat miendest oars wól, net?’ sei mem.
‘Wis en wrachtich! Alteast, der stie my doe foar de
| |
| |
preekstoel hiel dúdlik foar de geast, datst dyn geloof yn dizze oarloch yn 'e praktyk bringe moatste, wat it ek kostet’. Dineke seach lulk en sear.
Ik waard kâld fan binnen. Tin iis. Har oertsjûging koe har alles kostje. Us ek. It wie noch goed beteard mei Edammer Kees, mar wy wisten no út de earste hân, hoe't jo ûntfongen waarden nei in arrestaasje. Yn Ljouwert hiene se Edammer by in razzia pakt en by it fouillearen syn revolver fûn.
Se sloegen him yn ien muoite troch mei in swiere fytspomp dat er net mear stean, sitte of lizze koe, en raasden him hieltyd deselde fragen ta: ‘Wêr hast dy revolver wei. Wa binne dyn maten. Wêr bist ûnderdûkt.’ Doe't er de mûle mar net iependwaan woe, sloegen se wer, oeren oanien. Dêrnei waard er in sei yn trape. Middeis nochris foar it ferhoar, wer neat sizze en wer op 'e hûd. Hy wie bykommen yn de sel. Dy jûns gie ynienen de seldoar hiel súntsjes iepen en in plysjeman, de finger op 'e lippen, wonk Edammer om mei te kommen. Samar stie er allinne op strjitte. ‘Ik fielde my as Petrus,’ ferklearre Edammer, nei't er ús syn wjerfarren ferteld en de swarte plakken op 'e lea toand hie en him stinnend en krimmenearend deljoech op 'e divan.
‘In ingel yn plysjepakje wie 't,’ sei ús Jan.
‘Doarst wol wer?,’ frege mem besoarge.
‘Wat moat men oars?’ wie Edammer syn tsjinfraach.
‘Stilsitte oant de oarloch foarby is? Nei hûs kin ik dochs net mear.’
‘Bliuw hjir mar in pear dagen. Do moatst nedich wat bekomme,’ bea heit oan.
No't Dineke sei ‘wat it ek kostet’ seach ik de swarte plakken en it stikken fel fan de Edammer wer foar my. Hy hie him stilhâlden! Geweldich. Unbegryplik.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd