|
| |
| |
| |
XIII
‘'t Is takomme wike myn jierdei. Njoggentjin april,’ dielde Anneke ús ûnder iten mei.’
‘O ja? No bern, dan...,’ begûn mem.
‘Mem!’ rôp Dineke lulk. ‘Wist mem dat net? Heit! Heit ek net?’
Se skodhollen en seagen Dineke ferheard oan.
‘Moaie boel,’ fûtere se. ‘En as hjir hússiking kommen wie en se hienen dan nei jimme trouboekje frege en se hiene ris efkes kontroleare wollen oft jimme de bertedatums fan jimme eigen bern wol witte?’
Mem en heit seagen elkoar ûntdien oan, ja skuldich. ‘Moatst ek oeral om tinke,’ mompele mem.
Ik woe, dat Dineke har no fierder stilhâlde. Se hoegde it net nochris yn te wriuwen. Mar fansels.
‘Tink dan ek oeral om! Ien fersin en 't kin mis wêze.’
Heit knikte ek noch deemoedich. Eigenwiis kring, tocht ik.
De jûns foar Anneke har jierdei kaam pake oansetten mei in taart, dy beppe beprutst hie. Beppe hie der in krânske fan acht koblomkes op lein en dat like sa feestlik, ja noch moaier as de foaroarlochske brânende kearskes oait west hiene. Mem beplakte it buordpapieren doaske, dêr't se salang as my heugde har string klinen kralen yn bewarre, mei blomkepapier. ‘Moai,’ sei Anneke de moarns fan har feestdei. It doaske stie op har boardsje by it moarnsiten.
‘Sjoch der ris yn!’ sei heit jongeseftich grutsk. Ah, dêrom hie er de deis tefoaren te aaisykjen west, rette ik.
| |
| |
‘Oôôôh,’ bearde Anneke. ‘In aaike.’ Se naam it foarsichtich út it doaske en lei it lyts gewicht op har hân. Ik glimke priizgjend tsjin heit.
‘'t Is in ljipaai,’ sei er. ‘Hast wolris earder sa'n aaike sjoen, Anneke?’
Anneke skodholle. Se draaide no it aaike tusken tomme en wiisfinger om en om. ‘Hat omke dat fûn?’
‘De ljip hat it apart foar dy lein,’ sei heit. ‘Dat sei er derby. Foar dy leave skat fan in Anneke by jo thús, sei de ljip.’ Heit helle Anneke efkes oan en sy joech him in tútsje.
‘Sille wy no bidde?’ frege heit. It gebed kaam der net sa hânsum út, want hy socht wylst om in formulearring fan in bea foar Anneke har heit en mem. Ik besefte, dat ik de iennichtste wie, dy't alteast in bytsje in foarstelling hie fan hoe't de heit en mem dêr boppe yn de Appelstrjitte 42 sa'n dei as hjoed belibben. Miskien sieten se dêr ek wol net mear. Wa wist sekuer wat fan wa yn dizze tiid. En wy hjir sa'n aardige, feestlike oarlochsmodel-húshalding om Anneke hinne. Har wite hierlint stie as soe er sa as flinter opstige.
Op tongersdei 29 april hiene de Moffen wer wat nijs: alle âld-soldaten moasten har melde om nei Mofrika stjoerd te wurden. Sy, de Dútskers, hiene sa ûnbegryplik goed west om alle Nederlânske militairen yn 1940 frij nei hûs ta gean te litten, mar it folk hie dy ûneinige rejalens net genôch wurdearre en beleanne en dêrom. Jûns giene der geroften, dat der staakt waard.
De oare moarns wiene Jan, Anneke en ik samar wer thús út skoalle. Heit stie al op 'e stoepe, ek werom fan it wurk. ‘Se stake. Se stake,’ hiene wy ûnderweis út skoalle al roppen heard. Heit kaam deryn en dûnse mei Anneke om 'e tafel en al gau makken wy meielkoar in dûnske. Der barde wat, der siet beweging yn de loft, de traljes rekken los.
‘Dat hiele sleauwe folk staakt!’ rôp Dineke, doe't sy der
| |
| |
yn kaam. ‘Samar klear. As hiene se op de gelegenheid wachte. De bussen ride ek net mear.’
‘De trein wol,’ wist Jan te melden. ‘Ah, dêr is er al,’ rôp er. 't Wie Karst, ien fan Jan syn freonen, read fan opwining. Hy rôp syn boadskip en stie net in tel stil. ‘Us heit leveret gjin molke mear oan 't fabryk. Hy hat de molkrider fuortstjoerd. As jimme molke ha wolle, helje mar, al wolle jimme in hiele busfol hawwe. Heit wie al betiid werom fan Ljouwerter merke en dêr seine se, dat it hiele lân staakt en gjin boer leveret mear molke. No ja, NSB-boeren. Dy fansels wol. Rotsakken.’ De jonge glundere en wy glunderen mei. It hûs waard ús sels te krap.
Rûnom stiene ploechjes minsken fleurich te praten en út en troch heardest lûd laitsjen. ‘Nije moppen oer Hitler, tink,’ ornearre heit.
‘Wit heit de Sjineeske namme foar Hitler al? Hang Kreng Hang,’ rôp Jan.
‘Ja en yn it Japansk Foetsymoety,’ rôp syn maat.
‘Heu, net sa lûd. De oarloch is noch net oer,’ warskôge heit.
Wy woene nei de buorren om dêr ris te sjen, mar mem ferbea it en jage Anneke en Jan yn 'e hûs. ‘Gean do ek mar yn 'e hûs,’ sei se tsjin my, ‘dan is it wat makliker foar de bern om deryn te bliuwen.’ Mem hie ynienen wer dat soarchlike, âldske trekje om 'e mûle, dat ik de lêste wiken alris faker opmurken hie. Ik fielde no wat mem sûnder mis ek fernommen hie: in sfear as foar in tongerbui, near en driigjend. Dit nimme de Moffen net en wat dan?
Yn 'e neimiddei kamen heit en Dineke út de buorren mei nijs. Oeral wiene plakaten oanplakt mei ‘Standrecht’ derop. Wat ‘standrecht’ betsjutte, stie der daliks by. Wa't staakt kin daliks deasketten wurde; der meie net mear as fiif minsken op strjitte byelkoar stean of rinne; net in kop mei bûtendoar tusken acht oere jûns en seis oere moarns. De bui kaam deroan.
Mar de oare moarns fylsetearden de minsken yn 'e
| |
| |
buert elkoar wer fleurich mei de jierdei fan Juliana en doe't plysje Van der Zee derlâns fytse mei syn NSB-spjeldsje op 'e unifoarmjas moat er de spotske eagen en it gemompel fernommen hawwe. Syn eagen flikkeren as dolken yn de groepkes minsken op. Heit skermesearre dy jûns noch langer as oars om mei de raam-antenne op it radiotastel om Radio Oranje út Londen mar goed ferstean te kinnen tusken it ûnophâldlike telúdelút-telúdelút-telúdelút fan de Dútske steurstjoerders, dy't ús it ferstean ûnmooglik meitsje woene. It weagjende lûd fan in stim kaam de Noardsee oer. Wy sieten allegearre sa deun mooglik by it tastel en Jan stie yn de erker op 'e útkyk oft der ek ien omstrúnde, dy't better net hearre koe, dat wy nei Londen harken. ‘Net melde,’ sei de stim út de frije fierte, ‘byneed ûnderdûke, militairen!’ En dêr wiene ek de stimkes fan Beatrix en Irene. Leaf, hear. ‘Der binne no oars wol oare dingen belangryk,’ prottele Dineke. ‘Dy lju yn Londen tinke grif, dat it hjir in grap is.’
‘Kinne dy Alliearden no net komme?’ woe Jan witte. ‘Dy sille altyd. En wy sitte hjir mar.’
‘Wa'st ek hearste, de minsken ha skjin har nocht,’ sei mem, doe't de radio swijde. ‘Ik ek. Dat gemier mei dy smoarge bonnen, dat geskarrel om iten, dat oplaapjen fan klean en jimme ha amper mear wat om 'e fuotten, dy eangst altyd en dan al dy minsken, dy't ûnderdûkt binne, en al dy minsken, dy't al yn Dútsklân sitte en bealgje as slaven.’ Mem skriemde samar en wy sieten der allegearre wat by te ûngelokkich sjen. Ik skamme my, omt ik soms, stikum, de oarloch wol spannend fûn. Benammen de lêste dagen kaam it prikeljend gefoel fan aventoer sterk oer my, krekt as hoegde it om my noch net út te wêzen. It wurd ‘slaven’ brocht my wer mei de fuotten op de besette grûn. Hinke har twadde broer siet jinsen. Mar dy wie frijwillich gien. It like him wol moai ta, fier fan hûs en alles oars. Ja, bommen op 'e kop, krekt as myn achterneef Hille. Dy wie mar moai dea rekke dêr yn Berlyn. Syn mem noch hielendal dêrhinne foar de be- | |
| |
graffenis. Sy en in frjemd Russysk fanke hiene de iennichsten west efter de wein mei de kiste oan. Dat fanke hie ferkearing mei Hille. ‘Wy koene noch al tegearre skrieme,’ hie memme nicht ferteld, ‘en wy ferstiene beide net wat dy Dútske doomny derfan makke.’
In slaaf. Dat wie al Wytse van der Wal syn heit. Dy wie op strjitte oppakt en daliks nei it Roergebied stjoerd. ‘Us mem gûlt alle jûnen,’ ferklapte Wytse op in kear, doe't wy yn it skoft mei in pear fan ús klasse op it skoalplein op en del kuieren. ‘Us heit wennet yn in âld barak en se krije raar iten en se moatte deis hurd en withoelang arbeidzje, oars wurde se oppakt en nei in konsintraasjekamp oerbrocht. Dat hat ús heit skreaun. Lêst fan de distribúsje ha wy net, want mem kin faak dat bytsje guod fan de bonnen net iens betelje. Dan komt der yn wiken gjin jild. Mem ferkeapet de tabaksbonnen.’
‘Oôôh,’ sei Hinke, ‘dat mei net heal. Kinst in grouwe boete foar krije.’
‘Wat woest dan? Hongerlapje?’
Ik fûn Wytse moedich. Oer sinten of gjin sinten prate noait ien op skoalle. Earmoed? Skande, ek al koest der neat oan dwaan. Dêr wie Wytse blykber oerhinne, wylst iksels noch besocht de bestoppe earmtakken fan myn mantel sa tsjin myn liif oan te hâlden, dat se net opfoelen. Wytse woe wol witte, dat syn heit slaaf yn Mofrika wie, dat it by him thús earmoed wie. Net iens ûnferstannich miskien, want tenei soe net ien mear niget sjen oan de útknipte teannen fan Wytse syn te krap wurden skuon en de bestoppe trui, altyd deselde, wêr't men him ek seach. O ja, nee, fansels, Wytse! Dy kin der neat oan dwaan en syn mem ek net, dy binne gewoan de pineut!
Dy jûns nei achten stiene wy yn de erker út te sjen. De plakaten wiene goed lêzen. Allinne Van der Zee op 'e dyk. Jan soe in dúst op it rút jaan, doe't er foarby dreau op 'e fyts, mar heit snipte krekt op 'e tiid syn fûst: ‘Smoarge aap!’
| |
| |
De sneons stiene Hinke, Jopy en ik der op kop en earen by te sjen hoe't deun by ús hûs twa mânlju in molkwein oanhâlden: ‘Wêr sil dat hinne?’ De fuorman holp sels mei om de stikmannich bussen fan in NSB-boer om te kiperjen yn 'e feart. ‘No kin ik moai nei mem om kofje,’ sei de molkrider. Hy slingere de lege bussen op 'e wein, kearde it reau en sette ôf. 't Fielde krekt as wie ús doarp befrijd gebied. Efkes.
Yn 'e neimiddei giene geroften om fan arrestaasjes en in boer soe mei de frou en de feint tsjin de skuorredoarren deasketten wêze omt er it ferpofte syn molke te leverjen. Yn Grinslân soene Dútskers samar yn de minsken op strjitte op sketten hawwe.
De oare deis wisten wy it. Mar in pear kilometer fan ús ôf hiene soldaten in man en in jonkje deasketten, samar. Anneke, Jan en ik mochten hielendal net mear bûtendoar. Mem helle alle spultsjes dy't se fine koe, foar it ljocht om ús dwaande te hâlden, mar de dobbelstiennen rûgelen hieltyd oer de flier omt wy te woest smieten en Anneke mepte Jan mei it damboerd omt er bûten alle regels om in dam produsearre. Wy mochten gjin molke mear fanwege de oerfloed. En ik ferfeelde my en skold mem út omt ik fanwegen de bern binnen bliuwe moast. ‘Woest ek in kûgel?’ snuorre mem. ‘Hjir. Stopje dy sokken mar.’
De staking duorre in wike en yn dyselde wike stie hommels Piter op 'e stoepe, Piter fan heit syn âlde freon Veldstra út Amsterdam. Oft er wolkom wie, want de studinten moasten óf in stik tekenje, dat se lojaal wiene mei de besetters, óf nei Dútsklân te arbeidzjen. Wel, beide liken him allike ûnferstannich ta, dat hy dûkte.
‘Kom der mar by,’ sei heit, ‘mar do moatst al om oar plak sjen.’
‘Ik miende, dat jimme mar trije bern hiene,’ sei de studint.
‘O, Anneke,’ sei heit, ‘dat is ien fan myn neef eh...’
| |
| |
‘Kees,’ sei Anneke handich, ‘en heit en mem wenje yn Beverwyk.’
‘Do bist net op dyn bekje fallen,’ priizge Piter.
‘Nee, menear,’ sei Anneke. Dat wie sa'n set fan Anneke, dêr't wy út opmakken, dat se bytiden boarte mei har situaasje fan ûnderdûkerke, der nocht oan hie om waar te nimmen hoe't oaren op har oanwêzichheid by ús reagearden. Dêrom sette se de konversaasje fuort. Wy hâlden ús de lea stikken, doe't Piter der yndied op yngie mei: ‘Soa, bin ik menear?’
‘Ja, menear,’ gnyske Anneke.
‘No fertel do menear dan mar ris hoe't it is mei de Hoogovens.’
Anneke krige in kaam en flapte derút: ‘Ik bin hjir al langer as in heal jier. Dat wit ik net.’ Hè, Hè.
‘Piter! Molke?’ rôp mem efter de keukensdoar wei, dêr't se fansels yn tûzen noeden stien hie te harkjen. En gelokkich briek mem har needrop oer de molke yndied it petear tusken Piter en Anneke ôf.
‘Dat lapst net wer,’ fûtere mem dy jûns, doe't se Anneke bestoppe. ‘Do joust frjemden sa koart mooglik andert, as se dy wat freegje.’
‘Omke wist de namme fan myn sabeare-heit net!’ sei de flarde.
Dineke prakkesearde de oare deis Piter as pakhúsfeint nei Hamring, de grossier yn kruideniers- en grutterswa- ren yn Damdyk.
't Waard krekt goed spannend mei de oarloch yn Noard-Afrika en doe fûnen de Dútskers út, dat alle radiotastellen ynlevere wurde moasten. It wie wer foargoed oarloch en besetting en sûnder de gloarje fan de stakingswike. Men seach lju mei stokâlde kastjes nei it gemeentehûs ta stappen, de triedden en lampen bongelen derby. Mar ek knappe tastellen waarden dat út tôge troch minsken mei gesichten as brochten se in bern te hôf.
| |
| |
‘Wat dogge wy?’ woe Dineke witte.
‘Ik doar net heal, mar uzes bliuwt hjir al,’ andere heit. ‘Dy oarloch kin noait lang mear duorje en salang wol ik al hearre hoe't it giet.’
‘Foardat de hjerstblêden falle,’ sei mem, ‘Sei Churchill dat net? Om my noch earder. Sa kin 't net langer, ommers.’
‘Wy strûpe ûnder de ûnderdûkers,’ klage Dineke. ‘Altyd mar mear, altyd mar mear. Wêr moatst der allegearre mei hinne? De minsken binne wol wat dryster wurden nei de staking, mar it binne der safolle dy't in plak ha moatte, en bonnen, en jild en wit ik wat.’
‘Hjir kin wol ien by,’ bea mem oan.
‘Ja, mar dan earst in goed skûlplak yn 'e hûs. Se moatte fuortkomme kinne,’ sei heit.
‘Eh, dy oarloch avenseart ommers sa hurd. Moat dat noch? Net foar Anneke yn elk gefal. Dy is noait feiliger as by ús yn 'e keamer. As se har yn in skûlplak fine, is it dúdlik.’ Mem seach it har oan. Getimmer yn 'e hûs en buorfrou De Jong freegje: ‘Binne jimme oan it fertimmerjen, buorfrou?’
‘As wy de skoallefakânsje mar helje,’ sei heit ynienen.
‘Hoe dat sa?’ woe mem witte.
Heit fertelde, dat er in simmerhúske oan de Widemar hierd hie fan in boer dêre en dêr moasten wy mar in moai skoft hinne. Heit en Dineke koene deis wol op en del fytse. In moai en feilich plak wie it, net iens in dyk derhinne, earst in goed kilometer reed en dan noch in stik lân troch.
Yn july wie it safier. Krekt op 'e dei, dat Mussolini ôfsetten wie as Duce. Wy stapten op ús swier mei bêdeguod en keukenark beladen fytsen mei it bliere gefoel, dat der no dochs echt in stien losrekke wie, it begjin fan in lawine dy't it hiele goddeleaze bousel fan Hitler meislepe soe. Dat woene wy sa graach en dy heimsinnige meidieling ‘Foardat de hjerstblêden falle’ kaam ús op 'e
| |
| |
nij yn it sin. Anneke siet by heit foar op de stange en song fan it karretje dat langs de zandweg reed.
Wy moasten wol gnize, doe't wy by it gefal oankamen, dêr't elk al syn foarstelling fan boud hie. In simmerhúske! It wie mear in keet as in hûs, mar ja, it plak en grif ek de hier pasten ús krekt. Troch de doar kaamst fuort yn in plat keammerke mei twa rútsjes. It útsjoch koe gjin kening moaier begeare, it hiele wetterlân lei dêr spesiaal foar ús. In sket mei in doarsgat sûnder doar dielde de keet yn twaën en efter dat sket wiene acht sliepplakken timmere, twapersoansbakken boppe elkoar, oan wjerskanten tsjin de sydmuorren twa. It koe allegearre krekt. Jan moast daliks de plee ynwije. Dat wie in los hokje yn it lân in eintsje efter de keet.
‘En wêr is de keuken?’ Mem seach wat benaud.
‘Kom mei!’ Heit swaaide mei de earm as soe er mem op slach in paleis jaan. Wy op in rige efterelkoar nei bûten ta en nei de sydkant, dêr't wy noch net west hiene. Dêr stie yn de lijte fan in rychje jonge wylgen in âlderwetske izeren stookpot mei in steapel turf dernjonken, en in reinwettersbak, de aker op 'e kop op it lid.
‘Och hea,’ suchte mem en ynienen lake se sa, dat de triennen har oer it gesicht rûnen. Wy laken mei om it keukenstillibben dêr foar ús, oant wy fernamen, dat mem wier skriemde. Anneke sette it doe ek op in moartsjen. Heit seach earst wakker ferstuivere, mar sloech gau de earms om beide gûlers hinne. ‘Toe no. Hjir binne wy ommers feilich en ik sil de stookpot oansette en ik sil by de pleats aaien helje en molke en miskien ha se wol in stikje spek. Dy minsken hjitte Tsjerkstra. Ik kom dêr wolris as ik te fiskjen gean. Bêste minsken. Se ha ek in jonge fan dyn jierren, Anneke. Toe, net skrieme, famkes.’
Mem skriemde al net mear, seach ik. Se seach boas en flapte derút: ‘Wat bin ik in ûntankbere tutte.’ Se sloech heit de earms om 'e hals en tute him. Hé, ik hie heit en mem yn gjin tiden frijen sjoen. Kaam dat ek fan de oarloch?
| |
| |
Acht sliepplakken foar ús seizen. In te grutte wielde. Op in jûn trape Dineke byljochte fan de knypkat - in bûslantearne sûnder batterij, dy'st oan 'e praat hâlde koeste troch hieltyd op in plat handeltsje te drukken -, it lân troch mei in jonge fan in jier as tolve efterop.
‘Dit is Wim,’ sei se. ‘Dy kin noch moai by Jan yn 'e bedstee.’ In joadsje, ien mei ljocht hier en blaugriene eagen, mar likegoed. Wy seagen it wol.
‘Honger, Wim?’ frege mem. Se snie bôle foar Dineke en Wim. De jonge iet stil de bôle op. Heit fertelde him wa't wy wiene. Hy knikte mei de eagen foardel nei it iterspantsje. Stil dronk er de kûm molke leech en wy seagen it stil oan. ‘Nacht,’ wie it earste dat er sei, nei't er syn tas útpakt hie en mei de piama oer de earm efter Jan oanboksele nei de sliepkeamer. Wy hearden dêrwei ek neat mear.
Dineke wonk ús nei bûten yn de simmerjûn. Yn 'e fierte it betrouber gûnzjen fan fleanmasjines, fierder nacht, it sêft sizeljen fan de reiden oan de marswâl foar ús húske en mompeljen fan wetter tsjin it skouke. Frede. Dineke ljochte ús yn oer Wim. Syn heit en mem wiene ferline wike oppakt yn Drinte, mei de boer en de boerinne, by wa't se ûnderdûkt wiene. Wim woe ek mei, mar de plysjes seine, dat se foar him gjin opdracht hiene. Syn heit en mem woene him ek net mei hawwe. Poer allinne bleau er efter op 'e pleats.
‘Hy hat de fyts fan de boer nommen en is nei Fryslân fytst. Nei Fryslân, want dêr moast syn suster wêze. Minsken fûnen him by Wolvegea of sa yn it hea en fia-fia kaam er by menear Tsjeard telâne. Hy moat wol trije, fjouwer dagen ûnderweis west hawwe. Noch in wûnder, dat er it rêden hat.’
‘Hy seit neat,’ sei heit sêft. ‘Hasto him praten heard, Dineke?’
‘Ja, by menear Tsjeard. Hy wol nei syn suster ta. It is in eigenaardich praterke. Krekt in grut minske yn it lichem fan in bern, ast him hearste.’
| |
| |
Wy stiene mei ús fjouweren oan de wâl, de fleanmasjines hearden wy net mear, allinne noch it lûd fan reid en wetter rêde ús fan in benearjende stilte. Boppe ús in himel fol stjerren, wat langer wat mear, wat langer ast seachste. Oare wrâlden, sûnder ein, en earne God. Seach Hy dit no oan?
‘Wy moatte mar ôfwachtsje,’ flústere mem, ‘wat er sels al of net kwyt wol.’
Sa stil as wy koene kroepen wy yn ús bêd, ik njonken Anneke ûnder Jan en Wim, Dineke yn it bêd boppe heit en mem. ‘Der kin noch ien by,’ tocht ik grutmoedich.
Stikje by bytsje krigen wy Wim syn wjerfarren te hearren. Nee, net wat der bard wie op de pleats yn Drinte, mar dêrfoar. Hoe't it wie foardat syn family oan ûnderdûken ta wie, in tastân dêr't wy gjin aan fan hiene. Oer de rûzjes tusken syn pake en syn heit omt syn heit op sabbath allang net mear yn de sjoel kaam en ek net lije woe, dat Wim dêrhinne gie. Syn heit doarst net. En dan pake mei syn: ‘Dêr hearre wy en wat ús wêr dan ek oerkomt, oerkomt ús fan God.’ Pake en beppe dy't om deselde reden net prakkesearden oer ûnderdûken: ‘Wy geane wêr't wy gean moatte.’ Dêr wie gjin praten tsjin. Heit, mem en syn suster kreauwe oer de fraach: solidariteit mei de family of elk moat him no sels rêde. Oantrún fan de Joadske Ried - dêr hiene wy noch noait fan heard - oan joaden om har te melden as se oproppen waarden. Njonkenlytsen ferdwûnen omkes, muoikes, neefkes, nichtsjes, freonen, kunde. Wêrhinne? Dy iere moarn, dat pake biddend, beppe stil en wyt, elk mei in sek op 'e rêch, de noch tsjustere strjitte út rûnen nei it stasjon.
Njonkenlytsen krigen wy in byld fan wat der yn joadske húshâldingen en familys bard wie yn de tiid, dat wy noch ridlik soargeleas de besetting ûndergiene.
Wim syn heit krige ûntslach by it bedriuw, dêr't er al fyftjin jier wurke hie. Dat wie it slimste net - dêr brûkte
| |
| |
Wim dy wurden fan mefrou Goudman ek -, want heit krige wurk yn in joadsk bedriuw, oant dat bedriuw oernommen waard.
En Anneke knikte mar en rekke ek oan de praat. Ja, sa wie it, krekt sa. Ja, har beide paken prakkesearden ek net oer ûnderdûken. Dy woene oare minsken net ta lêst wêze, en Gods wil. Sa lyts as se wie, se hie dochs in heap begrepen.
Wim naam alle tiid foar syn ferhaal. Soms begûn er nei it jûnsiten, as wy noch efkes oan tafel sieten en heit en Dineke in sigaretsje draaiden, soms as wy nei it omwaskjen bûtendoar sieten, of moarns al betiid, as wy noch op bêd leine. Dan hearden wy syn stim deun ûnder de souder wei kommen: in jongesstim, dy't grutminske dingen fertelde mei grutminske wurden en sinnen.
Oer tonielspyljen hie er it. O ja, sy giene fansels fuort. Underdûke? Gjin sprake fan, fiersten te gefaarlik en dat koest gjin net-joad oandwaan. Hurd wurkje wie net ferkeard en it soe bêst tafalle yn it kamp. Ja, pake en beppe, wy komme dêr ek, dan binne wy wer byelkoar. Mar der wie noait gjin wurd wer fan pake en beppe kommen. Sy hiene trouwens allang útmakke, dat se net gean soene.
Doe, fertelde Wim, lei de oprop by harren yn de brievebus. Alle fjouwer soene se dy jûns of nachts ophelle wurde troch begelieders. Der wie in list by mei wat se meinimme moasten en wat se beslist net meinimme mochten. Sagau't it tsjuster wie slûpten se, elk mei in koffer, de strjitte oer nei de oerbuorlju. Dêr naam syn mem fuort de jassen en mantels en snie der mei in skearmeske de joadestjerren ôf. De stjerren ferbrânden yn de kachel. ‘In tagelyk opwinend en eangstich gesicht,’ fertelde Wim. ‘Ik tocht, dat ik neaken op 'e dyk rinne soe sûnder de stjer en dat alle minsken my mei de wiisfinger neiwize soene: ha, sjoch, in neakene joad. Pak 'm op.’ Nachts stiene se efter de gerdinen te sjen, hoe't de ‘begelieders’ op 'e doar sloegen en dêrnei de doar iepen raamden. Dat hie net hoegd, want hy wie net op slot.
| |
| |
Wim briek ornaris syn ferhaal hommels ôf. Dan skuorde er Jan mei nei bûten en rollebollen se as jonge hûnen yn it hea oant Tsjerkstra rôp, dat se wol helpe koene, of hy plofte yn de skou en roeide sa fûl de mar op as moast er deselde deis noch nei Ingelân.
In oare kear fertelde Wim oer de earste wiken fan it ûnderdûken. Hy siet doe net by syn heit en mem. In frou hie him by de oerbuorlju wei helle en se sei tsjin him, dat se him nei tchooi bringe soe. Hy hie skitend benaud west, want wat wie tchooi! Wim lake sels om syn stommiteit, want hy waard nei Het Gooi ta brocht. 't Soene wol bêste minsken west hawwe, dêr yn Het Gooi, mar se hiene wol syn lêsboeken, syn tekenpotleaden en klean ynpikt foar har eigen jonges.
‘Skande!’ rôp mem.
‘Foar wat heart wat,’ sei Wim en dat bearde sawol grutminske-eftich as fiersten te bitter foar sa'n jonge. Ik tocht oan syn te grutte jas. Op 'e groei kocht, fansels, Anneke wie ommers ek te behindich foar har mantel doe't se by ús oanlâne.
Wim ornearre blykber dochs in kear, dat er genôch praat hie en foldwaande bagaazje fan him ôfskodde hie. Drinte bleau ticht. Wy belibben ûnbesoarge wiken yn de keet. Roeie, sile, fiskje, swimme, Tsjerkstra helpe, nei frou Tsjerkstra ta dy't altyd wol wat te iten foar ús hie en tsjin normale prizen. Wy fierden myn fyftjinde jierdei mei pankoeken en hunich der op. Anneke boarte mei Jochum, it jonkje fan Tsjerkstra. De hiele wrâld fan wetter, gers, reiden, blommen, fûgels hearde ús ta. In eintsje fierderop lei in bewenne wenskip. Ienkear, doe't ik dêr lâns sylde, rôp in fint fan dat skip my oan: ‘Heu! Hoe hjitsto? Mei ik sneintejûn by dy komme?’
‘Yn gjin hûndert jier,’ rôp ik werom.
‘Wreed, hear. Ik bin in ûnderdûker!’ Ik siet lûdop te laitsjen yn de skou en fleach ek noch hast op 'e kop yn 'e reiden. Dy fint noch mear laitsje as ik, fansels.
Altemets fear der in bakbist fan in kruser foarby de
| |
| |
keet mei Dútskers en froulju oan board. ‘Moffehoeren,’ neamde Wim dy froulju en folle dêrmei ús oarlochswurdeskat wer oan.
‘Net sjen, as sa'n skip foarby komt,’ warskôge heit Wim en Anneke. ‘Jimme hollen ôfkeare.’ Fierder wie der neat dat ús pleage.
Heit krige twa wiken fakânsje en naam de itensiederij op de swarte stookpot oer fan mem. Hy stjoerde ús út om jonge bledsjes fan brannettel en hynsteblom. Dêr fantasearde er mei aaien, sâlt en in flutsje jittik slaadsjes fan. Heit achte de kombinaasje weetpankoeken en stoofde ieltsjes o sa lekker en wy tochten der krekt sa oer.
As wy bûtendoar sieten te weetmeallen yn de âld kofjemole en de beantsjes triedden, dy't Dineke ophelle út ús tún thús, en de grutte Amerikaanske fleanmasjines kamen strak yn formaasje oer, dan krigen wy suver in feestlik gefoel. Mei bewûndering seagen wy nei de sulverich glânzjende fleanmasjines tsjin de blauwe loft, nei it patroan fan wite spoaren, dat se efter har oan spuiten. By stil waar floeiden dy spoaren hiel stadich út ta skieppewolkjes. Dêr geane se wer. Foardat de hjerstblêden falle.
‘Smyt se de bommen mar op 'e kop,’ sei Wim grammitich.
Mem bestrafte him. ‘Fuoi, jonge. Dêr wenje ek minsken.’ Mar dêr gie Wim net op yn. Tolve, en dan tefreden konstatearje hoe't oare minsken in skriklike dea stjerre. Ik koe alteast noch gewoan bern wêze en it bernwêzen dien meitsje foardat de oarloch begûn.
Wim, tolve. Hy wist al folle mear fan minsken, minsklike ferhâldingen en hoe't dy brekke kinne, as ik. Wat hie myn bestean maklik west, en noch. As ik nei Wim seach, wylst er oan it wurd wie, ferwûndere ik my elke kear wer, dat er noch sa lyts wie, net grutter as ús Jan. Dan hâlde ik mysels foar: tolve, hy is tolve. En likegoed fielde ik my jonger as Wim, as ien dy't noch neat meimakke hat, in ûnnoazele flarde. ‘Ik bin krekt in postsek,’
| |
| |
sei er in kear, ‘hinne en wer smiten fan it iene plak op it oare.’
‘Wy geane dochs net rûch en ûnferskillich mei dy om?’ protestearre mem.
‘Dat bedoel ik net,’ sei er koart en rûn derút. Efkes letter seagen wy him mei Tsjerkstra yn it lân. Se hellen in keal op en Wim sette it bistje op 'e wein.
Ik soe mei Wim prate wolle as mei in freon fan myn jierren of wat âlder. Leare, gewaarwurde, gefoelens hifkje, sjen wat der winliken yn him omgie, net út nijsgjirrichheid mar omt ik ferwachte der myn foardiel mei dwaan te kinnen. Ik doarst net. Ik wie bang om op syn seare plak te kommen: dat wat him ôfspile hie yn Drinte. Hy bleau derôf en wat soe ik him dan oer in drompel skuorre, dêr't er sels net oer woe. As ik him safier krige, soe er grif yn kreaze folsinnen útbringe wat allinne mar raasd of skriemd wurde kin.
Wy krigen gjin hichte fan him. Hoe aardich en fetsoenlik er ek wie tsjin elkenien, hoefolle er ek losliet, der bleau in distânsje.
‘Hy wit, dat er net by ús bliuwt. Hy wol nei syn suster. Dêrom,’ ornearre heit.
Op in moarn betiid kaam Wim syn stim út it boppeste bêd: ‘Dineke, jimme sykje wol om myn suster, no? Betty van Aken hjit se.’
En Dineke har stim út it oare boppeste bêd: ‘Wis wol, jong. Mar Fryslân is grut en mei ûnderdûkers rint net ien te keap. Menear Tsjeard sjocht fan 'e wike minsken fan it ferset út oare hoeken fan Fryslân. Dy sil er freegje, oft ien fan harren miskien Betty van Aken ûnder syn klanten hat. Okee?’
No wist ik noch noait wa't efter de namme ‘meneer Tsjeard’ beskûl siet. Dat kin dy ek net ien sprút skele, Klaske, bestrafte ik mysels.
Dochs rekke ik noch in kear mei Wim oan 'e praat. Wy sieten tegearre te fiskjen op in iepen plak tusken de reiden. Hy begûn.
| |
| |
‘Jimme binne protestantsk, no? Jimme bidde teminsten oan tafel en omke lêst foar út de bibel.’
‘Ja,’ sei ik, benijd nei wat der folgje soe.
‘Goed,’ sei Wim.
‘Wêrom goed? 't Liket my mar nuver ta om as joadske jonge of famke yn sa'n húshâlding as uzes te bedarjen mei hiel oare gewoanten as jimme thús wend wiene.’ No siet ik dûbeld te fiskjen; mooglik koe Wim opheldering jaan oer it probleem, dat heit en mem narre: bringe wy Anneke wol sa op as har eigen âlden winskje soene, ferfrjemdet Anneke net fan har eigen family en godstsjinst? Anneke draaide mei yn ús húshâlding, op de kristlike skoalle, yn tsjerke, song psalms en gesangen as wie se by ús berne. It koe net oars, mar wie it wol goed?
‘Ik bin der ta wend,’ sei Wim. ‘En ik ha al ferteld, dat wy noait yn de sjoel kamen en op de joadske skoalle kaam ek it measte net fan joadsk ûnderwiis. De leraars wiene wol besteld mei harren eigen soargen en mei it hâlden fan in bytsje oarder ûnder learlingen, dy't klap op klap krigen troch de omstannichheden.’ Hy stoarre strak oer it wetter. ‘Us is thús wol bybrocht, dat God bestiet, dat er Syn folk net ferlit. As omke foar ús allegearre bidt, dan jout my dat in gefoel fan rêst en feilichheid, itselde gefoel dat ik as jonkje hie mei heit en pake yn de sjoel.’
‘Dat is wol hiel lang lyn,’ sei ik.
Hy knikte en helle in moai bearske op. ‘'k Hie al in hiel skoft byt,’ sei er en plûmpte de fisk yn de aker njonken him.
De lange frije dagen oan de Widemar rekken op. Us hûs like grutter as foarhinne en wy spaanden der ynearsten ûnwennich yn om. Mem stie withoefaak yn de erker út te sjen.
‘Wêrom docht mem dat?’ frege Jan in kear kribbich.
‘Och jong, ik fiel my hjir folle ûnwisser as yn de keet. Mar dat bekomt wol wer.’
Wim makke it ferfarren net mear mei. Menear Tsjeard
| |
| |
hie yndied útfûn wêr't Betty van Aken siet en Wim mocht op itselde adres komme. Mei in grutminske-formule en in bûging betanke er heit en mem hoflik foar de gastfrijens, joech ús in hân, naam syn tas op en ferdwûn lyk as er kommen wie: mei Dineke en de knypkat troch it lân nei de dyk.
‘Hy wit net wêr't wy wenje,’ murk mem op.
‘Nee. Namste better,’ sei heit. ‘En wy witte net wêr't Wim keart en wy sille nei alle gedachten noait witte wat der fan him wurdt. Nuver jonkje. Rare tiid.’
‘En no: wa folget,’ sei Jan. Hy begjint ek al boppe syn jierren te praten, tocht ik. It hie der in soad fan, dat wy allegearre binnen in jier mei in fikse skop ûnder it gat folle âlder wurden wiene. Ik wie ûnwennich fan de Klaas, dy't ûnbesoarge mei de maten hurdfytste en te hofkesjongen gie by de nijboer, en tagelyk nijsgjirrich nei wat der foar Klaske folgje soe.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd