De opkomst van de Nederlandsche Republiek. Deel 4 (herziene vertaling)

[p. 5]

Tweede hoofdstuk
De keerzijde

Plechtige intrede van Don Juan in Brussel. - Keerzijde van de schilderij. - Geheime briefwisseling van Don Juan en Escovedo met Antonio Perez. - Aanslagen om den landvoogd in hechtenis te nemen. - Zijn moedeloosheid en sombere voorgevoelens. - Overhelling tot strenge maatregelen. - Standpunt en beginselen van Oranje. - Zijne denkwijs over het vraagstuk van den vrede en oorlog. - Zijne verdraagzaamheid jegens Katholieken en Doopsgezinden. - Dood van Viglius. - Nieuwe zending van den landvoogd aan Oranje. - Bijzonderheden der bijeenkomsten te Geertruidenberg. - Aard en gevolgen van die onderhandelingen. - Uitwisseling van stukken tusschen de gezanten en Oranje. - Pieter Panis om ketterij ter dood gebracht. - Drie partijen in de Nederlanden. - Veinzerij van Don Juan. - Hij vreest gevangen genomen te worden.

Het spaansche krijgsvolk had op het eind van April 1577 het land verlaten, en Don Juan deed nu op den eersten Mei zijne plechtige intrede in Brussel. Sedert lang had geen zoo feestelijke Meidag de harten der Brabanders tot vroolijkheid gestemd. Zooveel hoogtijdspracht had men sinds jaren niet in de Nederlanden gezien. In statigen optocht bracht de burgerij, door zesduizend soldaten voorafgegaan, en door de vrije gilden der boogschutters en kolveniers in hunne schilderachtige kostumen begeleid, den jongen Vorst door de straten der hoofdstad. Don Juan reed te paard, in een groenen mantel gehuld, tusschen den bisschop van Luik en den pauselijken Nuncius⁽¹⁾, onder

(1) Bor, X. 811. Van Meteren, VI. 120. Hooft, XII. 500, sqq. Van der Vijnckt, II. 233. Strada, IX. 433. Lettre de Barthelemi Liebar (avocat et bailli général de Tournay) 3de Mai 1577: ‘estant le Sr. Dom Jean affublé d'un manteau de drap de couleur verd,’ etc. - De hertog van Aerschot was prachtig, als gewoonlijk. ‘Vestu d'un collet de velours rouge cremoisy brodé d'or,’ etc. - Ibid. bij Gachard, Documens inédits concernant l'histoire de la Belgique (Bruxelles, 1833), I. 362-364.

[p. 6]

eerebogen en banieren, waarop de slag van Lepanto en andere tooneelen uit zijn leven voorgesteld waren. Er werden liederen gezongen, lofdichten voorgedragen en door de Rederijkerskamers zonderlinge tooneelstukken te zijner eer vertoond, terwijl hij voorbij reed. Jonge meisjes bekransten hem met lauweren, en honderde schoonen zaten gegroept in alle vensters en uitstekken, zoodat hare witte kleederen als zomerwolkjes boven hem zweefden. ‘Een liefelijke bloemenregen,’ zegt een voor al wat schoon is gevoelig geschiedschrijver (Hooft) ‘daalde uit zoo heldere wolken’. De plechtigheden begonnen met de kerk en eindigden met het festijn; het weder was gunstig, de menigte uiterst voldaan, en na een schitterend feest zag Don Juan van Oostenrijk zich als landvoogd der Nederlanden erkend.

Drie dagen daarna werden de gewone eeden op het Stadhuis afgelegd, om met de gewone nauwgezetheid gehouden te worden, en voor een oogenblik liet alles zich helder en lachend aanzien.

Toch had de medaille hare keerzij. Inderdaad, de taal is te zwak om den afkeer te beschrijven, dien Don Juan voor de Nederlanden en de ingezetenen koesterde. Hij was in het land gekomen, louter opdat het hem als stijgbeugel tot den troon van Engeland zou dienen, en nooit sprak hij in zijne vertrouwde brieven over de Nederlanden of het volk, dan met afschuw. Hij was in een ‘afzichtelijk Babel’, in een ‘hel’, omringd door dronkaards, wijnzakken, schelmen’, en zoovoorts. Van het oogenblik zijner aankomst af had hij alle krachten ingespannen, om de spaansche troepen in het land te houden, en om, als dat niet langer doenlijk mocht zijn, hen over zee weg te zenden. Escovedo deelde de gezindheid en vereenigde zich geheel met de ontwerpen van zijn meester. Deze in stilte beraamde aanslag, deze heimelijke onderneming, was de groote reden van Don Juan's komst in die vlaamsche lucht, die hem tegenstond. Hij achtte het daarom van hoog belang, om zoo spoedig mogelijk de hand aan de volvoering van dat gewichtig plan te slaan, en hij trad bijgevolg in briefwisseling met Antonio Perez, 's Konings vertrouwdsten staatssecretaris op dat oogenblik. Dat de landvoogd geen verraad smeedde, blijkt genoegzaam uit den inhoud zijner brieven. Met zijn rondborstig karakter schroomde hij niet, zoodra hij met iemand te doen had, dien hij voor zijn vertrouwden en oprechten vriend hield, soms uitdrukkingen te bezigen, die dubbelzinnig konden schijnen. Dit was nog meer het geval met den armen Escovedo. Innig gehecht aan zijn meester en zich blindelings verlatende op Perez' eergevoel, lette hij niet op uitdrukkingen, waaruit de kunstgrepen van Perez en het wantrouwen van Filips iets allerverdachtst konden distilleeren. Want Perez - de geslepenste en gewetenlooste boos-

[p. 7]

wicht in dien afgrond van dubbelhartigheid, die het spaansche Hof heette, - legde het er op dat oogenblik met Filips heimelijk op toe, om aan Don Juan en Escovedo door middel van deze briefwisseling een verraad ten laste te leggen, dat de Koning en zijn dienaren beiden wenschten te ontdekken. De brieven uit Spanje werden met dat oogmerk geschreven, die uit Vlaanderen met dat doel uitgelegd. Elke vertrouwde brief, dien Perez ontving, werd door hem onmiddellijk den Koning voorgelegd; elke brief, dien de listige duivel schreef, was vol zinspelingen op het gevaar, dat de Koning het bestaan van de briefwisseling vernemen mocht, en vol beloften van de diepste geheimhouding van zijn kant, en werd dan onmiddellijk aan Filips ter hand gesteld, om door hem beoordeeld en naar goeddunken gewijzigd te worden, alvorens er een afschrift van gemaakt en naar de Nederlanden verzonden werd⁽¹⁾. De dienaar des Konings speelde een stout, verraderlijk spel, en hij speelde het meesterlijk. Escovedo werd in zijn verderf gelokt, Don Juan in een toestand gebracht, dat hij van hartzeer verging, en Filips - de ergst bedrogene van allen - werd in wat hij als het voorwerp zijner genegenheid beschouwde verraden, en tot het bloote werktuig gemaakt van een man, even valsch als hij zelf en oneindig geslepener.

Bij zijne komst in de Nederlanden, had Don Juan terstond ongeduldig verlangd naar Escovedo, die zijn meester niet had kunnen vergezellen, maar zonder wiens hulp de landvoogd niets doen kon. ‘Daar ik een mensch en geen engel ben, kan ik niet alles doen wat ik te doen heb,’ schreef hij aan Perez, ‘als ik geen enkel mensch vertrouwen kan.’ Hij betuigde, dat hij niet meer kon doen dan hij deed; hij ging om middernacht naar bed en stond om zeven uur op, zonder over dag een uur te hebben om behoorlijk te eten; zoodat hij reeds driemalen de koorts had gehad. Hij verkeerde in een wereld van wantrouwen: iedereen verdacht hem, en hij zelf vertrouwde niemand in dat afschuwelijk Babel. Hij gaf aan Perez te kennen, dat deze zijne brieven aan den Koning toonen, of ze in den Raad voorlezen kon, daar hij in al wat hij schreef, de waarheid zou huldigen. Hij hield er zich van verzekerd, dat Perez alles om bestwil

(1) Vele dier brieven zijn vervat in een kostbare verzameling van handschriften, op de koninklijke bibliotheek te 's Gravenhage, getiteld: ‘Cartas qu'el Señor Don Juan de Austria y el Secretario Joan de Escobedo, descifradas, escribieron à Su Magestad y Antonio Perez, desde Flandes.’ Waarschijnlijk werden deze afschriften vervaardigd op last van Perez zelf, toen hij verplicht was, de oorspronkelijke stukken aan de rechtbank van Arragon voor te leggen. - Zie Gachard, Notice sur un Manuscrit de la Bibliothèque Royale de la Haye, etc. Bullet. Com. Roy. XIII.

[p. 8]

deed, en er is iets roerends in die betuigingen van eerlijkheid tegenover Filips, en van vertrouwen in Perez, terwijl deze beiden hem listig poogden uit te lokken tot mededeelingen, die hem verderfelijk konden zijn. Het was zeker geen wonder, dat de Nederlanders den nieuwen landvoogd, die hen uit den grond van zijn hart verfoeide en wantrouwde, niet mochten lijden en geen vertrouwen in hem stelden; maar Filips had zeker geen reden om zich over zijn broeder te beklagen. ‘Laat mij weten, of mijne brieven in den Raad gelezen zijn en wat Zijne Majesteit er over zegt,’ schreef Don Juan, ‘en bovenal, zend mij geld. Ik word wanhopend, als ik mij dus aan dit volk verkocht zie, terwijl ik mij in zulken nood bevind, wel bewust hoe traag men in Spanje met alles te werk gaat’⁽¹⁾.

In de Nederlanden, zoo meldde hij den Koning, was slechts één man, en zijn naam was prins van Oranje. Aan hem werd alles medegedeeld, met hem alles overlegd, zijn raad blindelings gevolgd. Levendig beschreef de landvoogd den argwaan, waarmede hij zich in de macht der Staten had begeven toen hij naar Leuven ging, en den weerzin, waarmede hij in het vertrek der troepen bewilligd had. Na die inwilliging, klaagde hij, was de onbeschaamdheid der Staten nog toegenomen. ‘Zij denken, dat zij kunnen doen en laten, wat hun gelieft, nu ik in hunne macht ben,’ schreef hij aan Filips. ‘Niettemin doe ik wat gij beveelt, zonder er acht op te slaan, dat ik verkocht ben en groot gevaar loop van mijne vrijheid te verliezen: een verlies, dat ik meer dan iets ter wereld ducht, want ik wensch voor God en de menschen gerechtvaardigd te blijven’. Hij liet echter geen hoop blijken op een goeden uitslag: de minachting en grofheid konden niet verder gedreven worden dan thans, terwijl de prins van Oranje, de werkelijke landvoogd, zijn eigen behoud afhankelijk achtte van de handhaving van den thans bestaanden toestand. Don Juan ried den Koning daarom ernstige toerustingen te maken tot een ‘onverzoenlijken en verschrikkelijken oorlog’⁽²⁾, die niet dan door een wonder te vermijden was, wilde men hem niet aan een onverhoedschen aanval blootstellen. Hij verzekerde, dat men de stoutheid der bevolking tegenover zijne weerloosheid moeilijk overschatten kon. ‘Openlijk zeggen zij,’ zoo schreef hij, ‘dat er van Uwe Majesteit niets te vreezen is, daar er geen oorlog kan gevoerd worden, nu alle hulpmiddelen uitgeput zijn. Het meest nog heeft het ons benadeeld, dat de markgraaf van Havrech na zijne terugkomst uit Spanje de armoede van de koninklijke schatkist hier

(1) Cartas del Señor D. Juan de Austria y el Señor Escobedo, MS. f^o. 1-4, 21 Dic. 1576.

(2) Cartas etc. MS. f^o. 42, 2 Jan. 1577. ‘Una cruda y terrible guerra.’

[p. 9]

overal uitbazuinde. Dat heeft de bevolking de stoutheid gegeven tot opstand; want zij houdt het er voor, dat men machteloos is om haar te straffen. Zij ziet een bewijs van de juistheid dezer redeneering in het niet opdagen van nieuwe troepen en in de zware achterstallen, die men aan de oude troepen schuldig bleef’.

Hij wenschte althans gelijk te staan met den vijand, al vorderde hij niet, gelijk anderen gewoonlijk plegen te doen, het dubbele van de vijandelijke macht. Een blik werpend op de buitenlandsche betrekkingen van de Nederlanden, meldde hij Filips, dat de Staten met Frankrijk en met Engeland onderhandelden. De engelsche afgezant had zich bekommerd over het mogelijke vertrek der spaansche troepen over zee, daar hij dit in verband bracht met een waarschijnlijken toeleg, om de Koningin der Schotten te bevrijden. Don Juan, die in de Nederlanden met geen ander doel gekomen was, en wiens gemoed met dat romaneske ontwerp vervuld was geweest, loochende natuurlijk stoutweg alle gedachte daaraan en stelde het in een bespottelijk daglicht. ‘Zulke inbeeldingen,’ had hij tot den gezant Rogers gezegd, ‘waren belachelijk. Indien de troepen weggezonden werden, dan was dit om de krijgsmacht Zijner Majesteit in den Levant te versterken’. Rogers, hierdoor gerustgesteld, had verzekerd, dat Elizabeth zoowel voor Zijne Majesteit als voor zijn vertegenwoordiger de oprechtste vriendschap koesterde; eene betuiging, die bezwaarlijk gemeend kon zijn, na de reeks van aanslagen op het leven der Koningin, zoo kort geleden nog door den Koning en zijn vorigen vertegenwoordiger op touw gezet. Desniettemin had Don Juan met veel hartelijkheid geantwoord; hij had om Elizabeths portret verzocht, en te kennen gegeven, dat hij, indien de zaken gingen zoo als hij hoopte, in stilte naar Engeland zou oversteken om hare koninklijke hand te kussen⁽¹⁾. Voorts berichtte Don Juan den Koning, op gezag van den gezant, dat Elizabeth onderstand aan de Staten geweigerd had, met de verklaring dat het, zoo zij iets deed, zou zijn om Filips te helpen, vooral als Frankrijk zich in de nederlandsche zaken moeien mocht. Wat Frankrijk betrof, ried de landvoogd den Koning, om Alençon hoop te geven op een huwelijk met de Infante, zonder er evenwel over te denken om die toezegging te vervullen, ‘daar de hertog niet alleen het schild der ketters was, maar zich ook onbeschaamd aan verfoeilijke zonden overgaf’.

(1) - ‘Y yo compedirle su retrato y diciendo, que si las cosas de aqui tomassen assiento como esperava, iria privadamente à besarla las manos.’ - Ibid. Op deze woorden maakte Filips de onbeduidende aanteekening: ‘mucho decir fuè esto! (dat was veel gezegd!)

[p. 10]

Een maand later betreurde Escovedo de ineenstorting der verwachtingen, door Don Juan en hem gekoesterd. ‘Gij weet,’ schreef hij aan Perez, ‘dat een troon - een zetel met een verhemelte - ons doel en onze begeerte is: al het overige raakt ons niets. Na het mislukken van ons plan zijn wij wanhopig en als razend. Alles is thans verdriet en dood. Eenige dagen later voer hij op denzelfden moedeloozen toon voort: “Ik ben gereed om mij op te hangen, en ik zou het reeds gedaan hebben, ware het niet dat ik mij spaarde om scherprechter te zijn voor degenen, die ons zooveel kwaad gedaan hebben”. Ach Señor Antonio Perez! hoe hardnekkig hebben die duivels zich getoond in hunne pogingen om ons van ons plan te doen afzien! Het is alsof de hel zich geopend en tal van booze geesten losgelaten heeft’⁽¹⁾. Na deze krachtige ontboezemingen verwittigde hij zijn vriend, dat de engelsche gezant en de Staten, door het beleid van den prins van Oranje, die over de zoo benijde schepen beschikken kon, het vertrek der troepen over zee belet hadden. ‘Deze duivels klagen over de kosten,’ schreef hij, ‘maar wij zouden wat gaarne de kosten slikken, konden wij slechts de schepen krijgen.’ Vervolgens beschreef hij Don Juan als zoo verslagen over zijne teleurstelling, dat hij nergens toe deugde en slechts wenschte de Nederlanden zoodra mogelijk te verlaten. Hij had volstrekt geen lust, om over die wijnzakken te regeeren. Wie in de nederlandsche gewesten het beheer voerde, moest juist zoo doen, als zij hem geboden te doen. Dit viel niet in den smaak van Don Juan: daarvoor zou eene vrouw oneindig beter berekend zijn dan een man, en Escovedo wees dan ook op de Keizerin-weduwe, of de hertogin van Parma, of zelfs de hertogin van Lotharingen. Voorts ried hij aan, om de spaansche troepen, die nu de Nederlanden over land hadden moeten verlaten, tegen de ketters in Frankrijk te bezigen. Dat zou een vergoeding zijn voor de schande van hun aftocht. ‘De geschiedenis zou vermelden,’ ging de geheimschrijver voort, ‘dat de troepen naar Frankrijk trokken om den godsdienst in zijn grooten nood te hulp te komen, terwijl zij tevens bij de hand zouden zijn, om des noods deze dronkaards te tuchtigen. Als de troepen in Frankrijk zijn, is het bijna even goed, als of men ze hier had.’ Hij verzocht om verschooning, zoo hij verward schreef: het was geen wonder, dat hij zoo deed; want zijne hersenen waren bedwelmd van den slag, die hen getroffen had. Don Juan smachtte van verlangen om het land te verlaten, en hoewel de krijgsmacht wel gering was voor zulk een groot veldheer, zou het toch goed voor hem zijn, indien hij in persoon die troepen naar Frankrijk voerde. ‘Het zou zoo schoon klinken in de ge-

(1) Cartas etc. MS. f^o. 4-16, 2 Januari, 3 en 7 Febr. 1577.

[p. 11]

schiedenis,’ schreef de goede Escovedo, die altijd aan de nakomelingschap dacht, zonder te droomen dat zijne eigene vertrouwelijke brieven na drie eeuwen stof zouden opleveren tot ernstig onderzoek, ‘het zou zoo schoon klinken in de geschiedenis, dat Don Juan met zesduizend voetknechten en tweeduizend ruiters het fransche Rijk op de been helpen en de ketters verdelgen ging. Dat is dan ook een beter werk, dan zulk gemeen volk te regeeren.’

Indien echter al deze plannen mislukten, dan, zoo sloeg de geheimschrijver zijn vriend Antonio voor, moest hij zien, hen aan het hof te Madrid te krijgen. Hij opperde het denkbeeld, om in Spanje een krachtig bestuur tot stand te brengen, onder Don Juan, den markgraaf De los Velez en den hertog van Sesa. ‘Met zulke mannen aan het hoofd en met Antonio en Juan⁽¹⁾ als dienaars,’ zou men veel goeds kunnen verrichten, en Don Juan kon ‘een staf worden voor Zijne Majesteit bij klimmenden ouderdom⁽²⁾’. Hij smeekte Perez dringend, de toestemming van Filips te verkrijgen, tot het verlaten van de Nederlanden door zijn broeder. ‘Anders,’ schreef hij, ‘zullen wij den vriend, dien wij zoo lief hebben, te gronde zien gaan! Hij zal ernstig ziek worden, en dan, goeden nacht met hem! - zoo teer is zijn gezondheid.’ Escovedo betuigde, dat hij liever zelf wilde sterven. ‘Ingeval Don Juan komt te overlijden,’ ging hij voort, ‘vaarwel dan, o Hof, en gij wereld, vaarwel!’ - Dan wilde hij zich onmiddellijk in het gebergte van San Sebastiano begraven, en ‘liever onder wilde beesten wonen, dan onder hovelingen.’ Bezield door eene zeker niet geheel belangelooze vriendschap voor Don Juan, hield Escovedo dringend de noodzakelijkheid aan Perez voor, om den man te ondersteunen, die hen helpen kon. De eerste stap was, hem uit de Nederlanden te krijgen; want dat was zijn verlangen, bij dag en bij nacht. Daar hij het zeker niet wenschelijk kon achten om alleen weg te gaan, scheen het voegzaam, dat Escovedo onder een of ander voorwendsel vooraf naar Spanje gezonden werd. Zulk een voorwendsel zou men licht vinden, daar Juan, ‘nu hij eens de regeering aanvaard had, alles doen moest, wat die schelmen goedvonden.’ Na deze uitvoerige berichten, herinnerde de geheimschrijver zijn vriend de noodzakelijkheid van geheimhouding, en voegde er bij, dat hij inzonderheid beducht was ‘voor al de hofdames, groot en klein, doch dat hij zich in alles volkomen op Perez verliet.’

Bijna te gelijker tijd schreef Don Juan aan Perez op soortgelijken toon. ‘Ach, Señor Antonio!’ riep hij uit, ‘hoe zeker

(1) Namelijk Juan Escovedo en Antonio Perez.

(2) ‘El báculo por su bexez.’ - Cartas etc. MS. f^o. 12-16, 7 Febr. 1577.

[p. 12]

ben ik van mijne schande en mijn ongeluk! Onze onderneming, die zooveel arbeids heeft gekost en zoo wel beraamd scheen, ligt in duigen⁽¹⁾.’ Hij zou het werk begonnen hebben met dezelfde spaansche soldaten, die nu over land moesten wegtrekken, en hij kon er niets aan doen, dan hen laten trekken, of openlijk met de Staten breken. ‘Dit laatste verboden hem plicht en geweten, evenzeer als de tijdsomstandigheden. Hij was derhalve verplicht zich in de schipbreuk zijner plannen te schikken, en ‘kon aan niets denken, dan om kluizenaar te worden, een leefwijs die ten minste nog eenige vruchten droeg, omdat zij van geestelijken aard was.’ Zoo bedwelmd was hij, naar zijn zeggen, door den slag, dat hij bestendig aan een kluizenaarsleven dacht. Het leven, dat hij nu leidde, was hem ondragelijk geworden: hij was niet geschikt voor de Nederlanders, evenmin als zij voor hem. Liever dan een oogenblik langer te blijven dan noodig was om zijn opvolger te benoemen, was hij tot elk besluit in staat, zelfs om alles te laten liggen en hen te komen overvallen, als zij er het minst op verdacht waren, al zou hij er ook bloedig voor gestraft worden. Ook hij sloeg de Keizerin, die al de hem ontbrekende hoedanigheden bezat, of de hertogin van Parma, of de hertogin van Lotharingen voor, die alle drie geschikter waren om de provinciën te besturen dan hij. ‘Het volk,’ schreef hij ronduit, ‘begint mij te verafschuwen, en ik verafschuw het reeds.’ Hij verzocht Perez, hem uit dit land te helpen, door geoorloofde of ongeoorloofde middelen, ‘per fas aut per nefas’. Zijne vrienden behoorden zijne verlossing te bewerken, indien zij hem voor ongehoorzaamheid, ja zelfs voor eerloosheid wilden bewaren. Hij drukte het grenzeloost vertrouwen uit in de eer van den man, aan wien hij schreef, en voegde er bij, dat, zoo niets anders hem zijn ontslag bezorgen kon, hij den brief aan den Koning mocht laten zien. In het algemeen vond de landvoogd steeds goed, dat Perez in de brieven voor Zijne Majesteit bestemd, alle veranderingen maakte, die hij raadzaam keurde, door te wijzigen of te verzachten, wat daarin te ruw of aanstootelijk scheen, mits hij de hoofdzaak - het bewerken van zijne terugroeping - maar in het oog hield. ‘Daarin,’ borst de landvoogd uit, ‘staan mijn leven, mijne eer, mijne ziel, alle drie op het spel; want wat de beide eersten betreft, die zal ik zekerlijk verbeuren, en in mijn wanhopigen toestand zal ik groot gevaar loopen van de laatste te verliezen bovendien⁽²⁾.’

Van zijn kant vloeide Perez over van vriendschapsbetuigingen voor Don Juan en Escovedo. Hij liet zich in al zijn brieven

(1) Cartas etc. MS. f^o. 16-18, 16 Febr. 1577.

(2) Cartas etc. MS., 1 Marzo 1577, f^o. 18-24.

[p. 13]

uitvoerig uit over de moeilijkheid om bij den Koning de terugroeping van Don Juan rechtstreeks te berde te brengen, doch berichtte nu en dan, dat hij eene zinspeling daarop gewaagd had, die mogelijk niet zonder uitwerking blijven zou. Al deze brieven van Perez werden echter, vóór de verzending, aan Filips ter goedkeuring voorgelegd, en de geheele zaak, over welke Perez voorgaf nauwelijks een woord tot Zijne Majesteit te durven uiten, werd tusschen hen uitvoerig besproken. Hij had zijn best gedaan, schreef hij, toen hij den Koning, geplaagd door een aanval van de jicht, de regeeringsberichten uit de Nederlanden voorlas, er zooveel mogelijk van de dwangredenen, door den landvoogd en Escovedo aangegeven, te laten invloeien, doch alras was het hem gebleken, dat dit op den Koning geen gunstigen indruk maakte. Perez drong op de zaak niet aan, ‘want,’ schreef hij: ‘wij zouden allen verloren zijn, indien de Koning vermoedde dat wij iets anders beoogden dan zijn belang’. Don Juan en zijne vrienden moesten alle krachten inspannen om het volkomen vertrouwen van Zijne Majesteit te verwerven, daar hunne geheime plannen beter bevorderd zouden worden langs dien weg, dan door handelingen, waarover de landvoogd zich ‘met zooveel drift en zielsbekommering’ uitliet. Perez waarschuwde hem bijgevolg ten ernstigste voor het gevaar van ‘zijn slag te slaan, zonder zijn doel te raken,’ en trachtte hem te overreden, dat hij om zijn eigen best verplicht was, zijn verblijf in de provinciën nog wat te rekken. Hij meldde Don Juan, dat zijn teleurstelling over het mislukken van den aanslag op Engeland bij den Koning de warmste deelneming gevonden had, daar deze zijn broeder een goeden uitslag had toegewenscht. ‘Ik heb hem,’ schreef Perez, ‘zoo hoog mogelijk de grootmoedigheid opgevijzeld, waarmede Uwe Hoogheid bij deze gelegenheid een bijzonder doel aan 's Konings belang ten offer hebt gebracht⁽¹⁾.’

De minister voerde dezelfde taal, bij het nog vertrouwelijker en openhartiger schrijven aan Escovedo. ‘Wij moeten op duizend mijlen afstands blijven van de mogelijkheid, dat de Koning denken zou, dat wij ons door geheime drijfveeren lieten beheerschen,’ merkte hij aan, ‘want wij kennen den Koning en de kieschheid dezer zaken. De eenige weg om 's mans gunst te winnen is, ons zorgvuldig naar zijne neigingen te schikken, en het te doen voorkomen alsof wij ons alleen met zijne belangen bezig houden⁽²⁾.’ Toen deze brief, gelijk al de overigen, den bewusten man vóór de afzending onder de oogen kwam, onderstreepte hij die zinsnede en stelde er de volgende kantteekening

(1) Cartas etc. MS. f^o. 20-24.

(2) Ibid. f^o. 24-27.

[p. 14]

bij: ‘het onderhaalde moet gij breeder uitwerken. Zeg nog meer, al moet het stuk ook overgeschreven worden, opdat wij mogen zien in welken geest er op geantwoord wordt.’

In een anderen brief aan Escovedo liet Perez zich breedvoerig over de ongepastheid, ja onmogelijkheid uit, dat Don Juan op dat tijdstip de Nederlanden verlaten zou. De Koning was op dat stuk zoo vast besloten, schreef hij, dat er niet aan te denken viel om de zaak te opperen. ‘Wij zouden zoodoende slechts allen invloed op hem in andere aangelegenheden verliezen. Gij weet, welk een verschrikkelijk mensch hij is: zoo hij eens argwaan mocht scheppen, dat wij een geheim doel beoogen, wij zouden ons wit ten eenenmale missen⁽¹⁾.’ Inzonderheid werd de geheimschrijver opmerkzaam gemaakt, welk eene groote verkeerdheid Don Juan zou begaan, als hij zijn post verliet. Perez had zich, volgens zijn zeggen, over die zaak ‘in 't water gewaagd,’ door den landvoogd met warmte bij Zijne Majesteit te prijzen. De Koning had het met eene hartelijke lofspraak beantwoord en er bijgevoegd, dat het grootste voordeel van zulk een broeder te bezitten hierin bestond, dat hij zijn kon, waar Zijne Majesteit niet kon zijn. Er viel dus voor Don Juan niet aan te denken, om de Nederlanden te verlaten. De grootste behendigheid werd er vereischt, hield Perez vol, om met den Koning om te gaan. ‘Indien hij eens vermoeden mocht, dat wij een geheim oogmerk hebben, dan zijn wij verloren, en geen Demosthenes of Cicero zou hem kunnen overreden.’ Perez verzocht den geheimschrijver, zijne vurige gehechtheid aan Don Juan met de sterkste kleuren af te schilderen aan dezen hooggeplaatste, die zich verzekerd mocht houden, dat men alle pogingen zou aanwenden om hem, volgens de aanwijzing van Escovedo, in Spanje aan het hoofd der zaken te stellen. ‘Het zou echter geheel verkeerd zijn,’ ging Perez voort, indien wij dezen man ooit lieten blijken dat wij dit verlangen; want dan zouden wij het nooit gedaan krijgen. Het eenige middel om hem in te nemen is, hem diets te maken, dat de zaken gaan, zoo als hij wenscht, niet zoo als Zijne Hoogheid verlangen mocht, en dat niemand van ons eenig anderen wil heeft, dan dien van den Koning. Bij deze plaats teekende ‘de verschrikkelijke man’ slechts het volgende aan: ‘dit gedeelte is uitmuntend,’ terwijl hij met eene eigenaardige tautologie er bij voegde: ‘en dat, wat gij daarin zegt, eveneens⁽²⁾.’

‘Dus,’ ging de minister voort, ‘God verhoede, Señor Escovedo, dat gij thans herwaarts zoudt overkomen; want wij zouden

(1) Ibid. f^o. 27-32.

(2) ‘Este capitulo va muy bien, y lo que decis en el tambien.’ - Ibid. f^o. 27-32.

[p. 15]

allen verloren zijn. Wat de engelsche zaak betreft, kan ik u verzekeren, dat Zijne Majesteit verlangde, dat het plan gelukken mocht, hetzij door middel van den Paus, of op een andere wijs. “Maar verklaar mij toch eens,” voegde Perez er bij, “hoe kwaamt gij er, Señor Escovedo, toch voor den duivel toe om dien renbode naar Rome te sturen over de engelsche zaak, zonder mij te waarschuwen?”⁽¹⁾ Verder meldde hij, dat de pauselijke Nuncius in Spanje zich over de zaak zeer bekommerd had getoond en hem had laten ontbieden. “Ik ging er heen,” schreef Perez, “en nadat hij de deur gesloten en door het sleutelgat gegluurd had, of er ook luisteraars waren, zei hij mij, dat hij van den Paus kennis gekregen had, hoe Don Juan Zijne Heiligheid om bullen, breves en geld had verzocht, om hem in zijn aanslag op Engeland bij te staan, en dat hem reeds tachtigduizend ducaten waren gezonden.” Perez voegde er bij, dat de Nuncius bijzonder gaarne wilde weten, hoe men de zaak best aan den Koning zou mededeelen, zonder Zijne Hoogheid te benadeelen. Perez had hem den verlangden raad gegeven, en daarop zelf aan den Koning gezegd, dat Don Juan ongetwijfeld aan Zijne Majesteit geschreven zou hebben om hem deze onderhandelingen te Rome mede te deelen, doch dat waarschijnlijk de brieven in het ongereede geraakt waren. Terwijl Perez het zoo liet voorkomen alsof hij de zaak bij den Koning vereffend had, eindigde hij met het opperen van een hoogst gewichtigen aanslag. Hij ontwikkelde namelijk de noodzakelijkheid, om zich zoo spoedig mogelijk van den prins van Oranje te ontdoen. “Laat het u nooit uit de gedachten gaan,” schreef hij, “in geval de gelegenheid zich voordeed om, in overleg met de Staten, Oranje van kant te maken, dat dit, behalve den dienst, die daardoor aan onzen meester en ook aan de Staten zou worden bewezen, ook ons eenigszins ten goede zal komen.”

Deze ontleding van eene geheime briefwisseling kan leerzaam zijn. Wij zien toch een heerschzuchtig Koning en zijn vertrouwde dienaar de hoofden bijeen steken in het eene vertrek; terwijl 's Konings stadhouder over het gewichtigste deel van het Rijk in een ander vertrek met zijn geheimschrijver in ernstig gesprek gewikkeld is, niet over de beste wijs om de stoffelijke of zedelijke belangen te bevorderen van het volk, waarover God hun het bestuur heeft toevertrouwd, maar over de beste middelen om samenzweringen te smeden tegen den troon en het leven eener naburige Vorstin, met oogluikende goedkeuring en onder-

(1) ‘Cuerpo de Dios, Señor Escobedo, como diablos despacharon el correo à Roma sobre esto de Inglaterra,’ etc. Bij deze plaats heeft de Koning eigenhandig aangeteekend: ‘y este capitulo va aun mejor al proposito.’ [En dit gedeelte beantwoordt nog beter aan het oogmerk.] - Ibid.

[p. 16]

steuning van den Paus. In dat plan, en daarin alleen, zijn de hooge samenzweerders het eens. In elk ander opzicht heerschen wederkeerige argwaan en sluwe arglist. De landvoogd is met onuitsprekelijken afkeer vervuld voor een gansche bevolking van “dronkaards en wijnzakken,” die op hetzelfde oogenblik bloemen strooit op zijn pad en hem met daverend gejuich verwelkomt. De Koning doet, onder betuiging van grenzeloos vertrouwen al zijn best om door een fijn geslepen bedrieger, zijn stadhouder de bekentenis van verraderlijke plannen te ontlokken. Zijn dienaar vult stapels papier met betuigingen van genegenheid voor den landvoogd en zijn vertrouweling, met bijtende aanmerkingen op den Koning, met lessen omtrent de beste wijs om dien Koning te bedriegen, en legt dan de brieven aan Zijne Majesteit ter verbetering en aanvulling voor. Om de schilderij te voltooien, ziet men den Monarch en zijn dienaar de noodzakelijkheid betoogen om den grootsten man zijner eeuw te vermoorden; en die noodzakelijkheid wordt hèm op het hart gedrukt, die zelf, eer het nog één jaar verder zou zijn, het slachtoffer worden zou van hetzelfde paar; terwijl de aartssamenzweerder, die de draden van al deze ingewikkelde plannen in handen heeft, tegen Koning, landvoogd en geheimschrijver even valsch is en hen alle drie op de duistere kronkelpaden aan het dolen helpt, om zijn eigene geheime en verachtelijke oogmerken te bereiken.

In antwoord op de brieven van Perez drukte Don Juan voortdurend de tevredenheid en het genoegen uit, die zij hem te midden zijner verdrietelijkheden verschaften. “Hij was er troosteloos over,” schreef hij, “dat hij zich in die hel bevond, en verplicht was er in te blijven⁽¹⁾,” nu de aanslag op Engeland in duigen lag; doch hij wilde niettemin geduld nemen en een gunstiger gelegenheid afwachten.

Escovedo gaf echter ondanks al de verzekeringen van Perez, als zijne meening te kennen, dat de aanwezigheid van Don Juan in de Nederlanden geheel en al overbodig was geworden. ”Eene oude vrouw met haar spinrokken,” schreef de geheimschrijver, “zou meer geschikt er voor zijn; want er zou indien de Staten hun zin kregen, niets anders te doen vallen, dan alles, wat zij bevelen zouden, te onderteekenen⁽²⁾.” Ingeval van oorlog zou Zijne Hoogheid, dit sprak van zelf, zijn post niet verlaten, zelfs al had hij er de vergunning toe; maar anders kon er met een langer verblijf niets gewonnen worden. Wat het plan betrof om den prins van Oranje te vermoorden, zoo verzekerde Escovedo aan Perez, dat hij deze zaak niet zou veronachtzamen. “Gij

(1) Cartas etc MS., 26 Mayo 1577, f^o. 32-34.

(2) Ibid. 29 Mayo 1577, f^o. 33-37.

[p. 17]

weet, hoezeer ik het in de gedachten houd, om Oranje van kant te helpen”, schreef het slachtoffer aan den man, door wien hij zelf zoo spoedig van kant geholpen zou worden.’ Gij moogt gelooven, dat ik het niet vergeten heb, noch vergeten zal eer het geschied zal zijn. Veel, zeer veel list wordt er echter vereischt in hem, die zich met de zaak zou willen belasten. Daar de aanslag met zooveel gevaar gepaard zou gaan, heb ik er nog niemand voor kunnen vinden, hoezeer ik ook gezocht heb. Die zorg zal mij niet van het hart zijn, vóór ik den aanslag volbracht zie.’

Een maand later schreef Escovedo, dat hij Spanje dacht te bezoeken. Hij klaagde, dat hij rust behoefde in zijn ouderdom, en dat Perez beoordeelen kon, hoeveel rust hem te beurt viel onder de bestaande omstandigheden. De ongelukkige wist niet, hoe spoedig de man, aan wien hij schreef, hem de eeuwige rust zou doen ingaan. Hij verzekerde ook, dat het genoegen om zijn geboorteland te bezoeken, verbitterd werd door de noodzakelijkheid om naar de Nederlanden terug te keeren⁽¹⁾, zonder te vermoeden, dat Perez hem die moeite besparen zou.

Werkelijk had de landvoogd der volkspartij zoo min als haar hoofd vertrouwen ingeboezemd; van zijn kant maakte hij ook op hen volstrekt geen staat. Terwijl hij zich in Leuven ophield, had hij onophoudelijk geklaagd, dat er eene samenspanning gesmeed was tegen zijn leven en zijne vrijheid. Twee fransche heeren, Bonnivet en Bellangreville, waren in hechtenis genomen, als verdacht van een plan om zich van zijn persoon meester te maken en hem gevangen naar Rochelle te voeren. Niets kwam er aan het licht in het verhoor, dat volgde; de gevangenen werden op vrije voeten gesteld, en de Staten-Generaal trachtten zich bij den hertog van Alençon te verontschuldigen, zoowel wegens de onwaardige behandeling, twee zijner dienaars aangedaan, als over de achterdocht, op zijn persoon geworpen⁽²⁾. Don Juan echter was hiermede niet tevreden: hij hield vol dat er eene samenspanning bestond, en ontveinsde zijne meening niet, dat de prins van Oranje er mede bekend was⁽³⁾. Zoo als zich begrijpen laat, ontdekte men niets door het onderzoek, ingesteld met het oogmerk om den prins in de zaak te betrekken.

(1) Ibid. Junio 1577, f^o. 36, 37.

(2) Bor, X. 805. Hooft, XII. 493.

(3) Cabrera beweert, dat graaf Lalain met andere afgevaardigden van de Staten (op aansporing van den prins van Oranje en op last van den hertog van Alençon) samengespannen had om zich van Don Juan's persoon meester te maken. Hij voegt er bij, dat men hen door de pijnbank tot bekentenis zou hebben gebracht, aangezien er voldoende bewijzen van hunne schuld voorhanden waren, doch dat de zaak gesust werd. - Zie Cabrera, XI. 909 a en b.

[p. 18]

Oranje had inderdaad heimelijk aangeraden, den landvoogd terstond bij zijne komst gevangen te nemen, niet om hem te vermoorden of persoonlijk leed te doen, maar met het doel om aan Filips des te beter voorwaarden af te persen, op grond van de genegenheid of de achting, die men onderstellen mocht, dat hij voor zijn broeder koesterde. Men zal zich herinneren, dat er ook vergeefsche pogingen waren in het werk gesteld om den hertog van Alva en den kommandeur Requesens in hechtenis te nemen. Zulke plannen strookten met den geest dier eeuw, en hoewel het twijfelachtig is, of er wel een goed beraamde aanslag tegen de vrijheid van den landvoogd bestond, is het zeker dat hij zelf hieromtrent geen twijfel koesterde⁽¹⁾.

Behalve zijn geloof aan deze werkelijk of alleen in zijne verbeelding bestaande of vage plannen, gaf Don Juan geen oogenblik de overtuiging op, dat de geestdrift, waarmede men zijne tegenwoordigheid begroette, geen diepen grond had; dat men geen wezenlijke genegenheid voelde voor zijn persoon; dat zijn lot hem in een valsche stelling bracht; dat de harten der bevolking voor een ander klopten en zich nooit voor hem zouden laten winnen. Het was alsof hij voelde, hoe tal van onzichtbare draden om hem heen werden samengeweven, en zijn kloek hart en vurige kracht deinsden mismoedig terug voor het net, waarin zij gevangen zouden blijven, tot dat zij geheel opgeteerd zouden zijn.

De algemeene genegenheid voor den afvalligen prins, de hopelooze verslaafdheid van het volk aan die doodelijkste aller zonden, de gewetensvrijheid, lieten zich niet in twijfel trekken. ‘Zij zijn voornemens vrij te blijven, Sire,’ schreef Escovedo aan Filips, ‘en te leven zoo als hun goeddunkt. Mits zij dat doel bereiken, zouden zij den Turk wel meester van het land willen laten worden. Naar den weg, dien zij opgaan, zal het echter de prins van Oranje wel zijn - hetgeen geheel op hetzelfde neerkomt’⁽²⁾. Intusschen hoopte men, dat men die vrijheid van geweten nog ergens toe zou kunnen gebruiken. Allen waren niet even diep in dat gruwelijk bijgeloof gedompeld, en mogelijk kon men hen, die nog aan kerk en koning waren trouw gebleven, tegen hunne verdwaasde broeders opzetten. Zoo kon men met de gewetensvrijheid zijn voordeel doen. Terwijl twee groote partijen ‘elkander bij de ooren hadden en de haren uittrokken, kon men ze misschien te gelijk op den grond werpen’⁽³⁾. Zijne Majesteit werd echter vermaand, zich op het ergste voor te bereiden en te ge-

(1) Zie de aanmerkingen van Groen van Prinsterer, Archives etc. VI. 42, 43.

(2) Brief van Escovedo aan den Koning, 27 Maart 1577, Discours sommier etc. p. 4, bijvoegsel.

(3) Brief van Escovedo etc. Ibid. p. 16.

[p. 19]

looven dat het land alleen te vuur en te zwaard kon genezen worden. De toestand van den landvoogd was pijnlijk en knellend. ‘Don Juan,’ schreef Escovedo, ‘is dertig jaren oud. Ik sta er Uwe Majesteit niet voor in, dat hij zich niet, indien hij zich van den noodigen bijstand verstoken ziet, uit de voeten maakt, als Uwe Majesteit er het minst op verdacht is.’

Allerdroefgeestigst was de toon van 's landvoogds brieven. Hij was overtuigd dat men hem niet lijden mocht, ondanks allerlei blijken van genegenheid: Hij voelde zich gedwongen, den weg der gematigdheid in te slaan, hoewel hij meende dat hem dit niets baten zou. Hij was aan zijn post geketend, hoewel die post naar zijn inzien met veel meer vrucht door een ander zou bekleed worden. Hij zocht nog altoos de genegenheid van het volk te winnen, hoewel hij geloofde, dat het hopeloos van hem vervreemd was. Kon de ziekte van het land met geduld genezen worden, dan verklaarde hij zich in staat om dat middel aan te wenden, hoewel het tot dusver maar weinig goeds had uitgewerkt, en hij slechts flauwe hoop had, dat het in het vervolg beter werken zou⁽¹⁾. ‘Tot dusver echter,’ schreef hij, ‘is mijne stem als die eens roepende in de woestijn’⁽²⁾. Tevens zocht hij Zijne Majesteit in de sterkste bewoordingen te overtuigen, dat er geld noodig was. Geheime handlangers, spionnen, en spionnen van spionnen, werden meer dan ooit vereischt, en dit waren zeer dure spaken in het groote regeeringsrad. Nooit bestond er grooter geldverlegenheid. Niets kon van meer belang zijn, dan de raadgevingen van Escovedo te dien opzichte te volgen, waarom Don Juan den Koning herhaaldelijk met aandrang verzocht, hunne wissels te voldoen. ‘Geld is de medicijn’, verzekerde hij, ‘waarmede deze zieke weder bijgebracht moet worden’⁽³⁾; en hij verzocht daarom al degenen, die het wel met hem meenden, te zorgen dat Zijne Majesteit hem in deze gewichtige aangelegenheid niet in den steek liet. Ondanks zijne welgemeende pogingen en zijne ernstige bedoelingen, gaf hij echter aan Zijne Majesteit slechts weinig hoop, dat de pas gesloten overeenkomst eenige goede vrucht dragen zou. Hij zag, dat de prins van Oranje zich ‘met groote drift’ in Holland en Zeeland versterkte⁽⁴⁾; hij wist, dat de prins steun vond bij de koningin van Engeland en dat deze, in weerwil van hare beloften aan den koning en aan hem zelven, den opstandelingen

(1) Brief van Don Juan aan den Koning, 7 April 1577. Discours sommier, p. 27.

(2) Brief van Don Juan, 7 April 1577, Discours sommier, etc. bijvoegsel, p. 36.

(3) Brief van Don Juan aan Perez, Discours sommier, p. 44.

(4) Brief van Don Juan aan den Koning, Discours sommier, p. 35, 36.

[p. 20]

onderstand had toegezegd, voor het geval dat de aangeboden vredesvoorwaarden in Holland verworpen werden; en hij hield zich verzekerd, ‘dat het meerendeel der Staten en bijkans het gansche volk den prins waren toegedaan.’

Ook werd Don Juan meer en meer versterkt in zijn geloof, dat er eene samenspanning gesmeed werd om hem van zijne vrijheid te berooven. Zijn tegenpartij telde zooveel, zijne eigene partij zoo weinig aanhangers, dat, als men hem eens ‘ingepakt’ had, hij er wel zeker van was, dat niemand onder de getrouwen een vinger zou durven verroeren. Daarom dacht hij er over, zoo meldde hij aan Zijne Majesteit, om naar de eene of andere vesting de wijk te nemen. Hij meende toch terecht, dat hij, zoolang hij zijn eigen meester was, meer invloed kon uitoefenen op hen, die nog welgezind waren, dan hij dit zou kunnen als een gevangene. De overtuiging in het diepst van zijn gemoed gekoesterd, dat hij alleen met zijn zwaard iets zou kunnen uitvoeren, straalde door in zijne bezadigder opmerkingen. Hij hield vol dat er, alles wel beschouwd, voor dit lichaam geen geneesmiddel was, maar dat de leden, door de ziekte aangetast, moesten worden afgesneden, en verzocht bijgevolg Zijne Majesteit hem de middelen te verschaffen om de kunstbewerking spoedig te verrichten. De algemeene uitdrukkingen, die hij vroeger gebezigd had tot aanprijzing van versterkende middelen en zachte behandeling, strookten niet geheel met het doortastende stelsel van afzetten, thans door hem aanbevolen; maar zijn aangeborenen fierheid worstelde dan ook tegen de boeien, waarmede men hem gekluisterd had. Hij voelde zich volstrekt niet op zijn plaats, en hoewel hij het voor schandelijk hield, zijn post te ontloopen, zoo lang het een gevaarvollen post scheen, wenschte hij toch vurig, dat de Koning hem zijn ontslag mocht toestaan, zoodra zijne tegenwoordigheid niet langer gebiedend zou gevorderd worden. Hij was verzekerd, dat het nederlandsche volk nooit aan Zijner Majesteits vergiffenis gelooven zou, eer de man, dien zij met zooveel argwaan beschouwden, verwijderd was; want zij zagen in hem slechts ‘den bliksem van Zijner Majesteits toorn’⁽¹⁾. Oranje en Engeland versterkten de achterdocht en stookten de kwaadwilligheid aan. Werd hij genoodzaakt tegen zijn zin te blijven, dan, zoo waarschuwde hij, zou hij gedwongen worden iets te doen, waarover ieder verbaasd zou staan.

Intusschen sloeg hij, in wiens hand de beslissing over vrede en oorlog lag, uit Middelburg den stroom der gebeurtenissen gade. De geheele bevolking van Holland en Zeeland hing aan

(1) Ibid. p. 44, 45.

[p. 21]

zijne lippen. ‘De menschen hier,’ schreef de landvoogd, ‘zijn behekst door den prins van Oranje; zij beminnen hem, zij hebben ontzag voor hem, en wenschen hem tot Heer te hebben. Zij geven hem van alles kennis, en nemen geen besluit, zonder hem te raadplegen.’⁽¹⁾

Terwijl Willem van Oranje aldus het geheele volk bestuurde en bezielde met zijn geest, maakten zich zijne beste vrienden meer en meer ongerust over de gevaren, waaraan hij was blootgesteld. Zijne moeder, die reeds haren jongstgeborene, Hendrik, haren Adolf, haren ridderlijken Lodewijk in bloedige graven had zien zinken, bij de verdediging van de vrijheid van geweten, was uiterst bezorgd voor het welzijn van haren ‘hartelijk geliefden Heer zoon,’ den prins van Oranje. Maar toch bekommerde de edele vrouw zich nog meer over een mogelijken vrede, waarbij de godsdienstvrijheid, waarvoor zooveel dierbaar bloed vergoten was, niet behoorlijk verzekerd zou zijn. ‘Mijn hart verlangt naar te vertrouwen tijdingen van mijn Heer,’ schreef zij aan Willem; ‘want, naar mij dunkt, zal de vrede, thans in uitzicht, nadeelig blijken voor de vrijheid van de ziel en van het geweten. Ik vertrouw, dat mijn hartelijk geliefde Heer zoon door Gods genade geschraagd zal worden om niets te doen tegen God en de zaligheid zijner ziel: het is toch beter, het tijdelijke te verliezen, dan het eeuwige’⁽²⁾. Zoo schreef Willems moeder, en wij kunnen ons voorstellen, hoe de snaar trilde, door deze teedere en verhevene woorden in zijne borst aangeroerd. 's Prinsen zoon, de tot een ongelukkig lot bestemde Filips, nu reeds sedert tien jaren gedwongen inwoner van Spanje, was nog niet ontbloot van echt kinderlijk gevoel voor zijn edelen vader, en zond hem woorden van liefde toe, zoo vaak de gelegenheid zich daartoe aanbood, terwijl hij nog niet lang geleden een minder loffelijk blijk van zijne ouderliefde gegeven had, ten koste van den ongelukkigen kapitein zijner spaansche wacht. Toen die officier het toch gewaagd had, in zijne tegenwoordigheid oneerbiedig te spreken over zijn vader, greep de jonge graaf hem verwoed, aan en wierp hem het venster uit, zoodat hij op de steenen te pletteren viel⁽³⁾. Na deze proef van zijne vaderliefde gezien te hebben, achtte de spaansche regeering het noodig, fijnere middelen te kiezen om zulk eenen wildzang te temmen. Ongelukkig deden die middelen maar al te goed de bedoelde uitwerking.

Graaf Jan van Nassau verkeerde in knellende geldverlegenheid.

(1) Uittreksel uit den brief in HS. bij Gachard, Correspondance de Guillaume le Taciturne, III. Préface, LXIII. note 3.

(2) Groen van Prinsterer, Archives etc. VI. 49, 50.

(3) De la Pise, p. 603. Groen van Prinsterer, Archives etc. VI. 102. Du Maurier, Mémoires, art. Phil. Guill.

[p. 22]

Zeshonderdduizend gulden op zijn minst hadden hij en zijne broeders voorgeschoten ter bevordering van Nederlands verlossing⁽¹⁾. Lodewijk en hij hadden zonder aarzelen tot dat heilig doel de honderdduizend kronen gestort, die de Koning van Frankrijk hun voor persoonlijk gebruik aangeboden had; want niet de prins van Oranje alleen had zijn goed en leven aan de zaak der vrijheid toegewijd, maar zelfs die leden zijner familie, wier belangen niet onmiddellijk aan Nederland hingen, hadden een geldelijken onderstand gegeven die wel verbazend groot mag genoemd worden, en die hunne krachten ver overtrof. Niet alleen gaven zij al het gereede geld waarover zij, na het verpanden van hunne landen en inkomsten, zilverwerk en kleinodiën, beschikken konden, maar zij hadden, volgens de eigen woorden van Graaf Jan, ‘hunne vrouwen, kinderen en moeders de kettingen en juweelen van den hals genomen en ze overal omgeveild, als waren zij winkeliers en marskramers geworden’ En toch, zelfs nu hij onder dien verbazenden schuldenlast gebogen stond, vroeg graaf Jan geen onmiddellijke terugbetaling. Hij meldde den prins enkel de uiterste verlegenheid, waarin hij zich bevond, en verzocht hem alleen eenig schriftelijk bewijs of schuldbekentenis te vragen, van de hollandsche en zweeuwsche steden, die tot hiertoe nog geen blijk van dankbaarheid hadden gegeven.

De prins troostte, zoo goed hij kon, zijn moeder, zoon, echtgenoot en broeder, en stelde hen gerust, terwijl hij zijn volk bemoedigde. Ook ontving hij te dezer tijd een tweede en deftiger gezantschap van Don Juan⁽²⁾. Zoodra de landvoogd, na te Brussel den eed afgelegd te hebben, als de vertegenwoordiger van Zijne Majesteit erkend geworden was, haastte hij zich eene nieuwe poging te doen om den prins te winnen. Don Juan zag in hem slechts een aanzienlijk heer van doorluchtige geboorte en grooten invloed, die tegenover de kroon in eene valsche stelling was geraakt, waaruit hij zelfs nu nog te redden was; want het opgeven van een grillige godsdienstige dweperij, die zijn anders zoo helder hoofd benevelde, kon, naar 's landvoogds meening een zoo bedreven staatsman, als de prins, weinig moeite kosten. Willem van Oranje daarentegen zag in zijn jeugdige tegenpartij den schitterendsten vertegenwoordiger van den boozen geest der godsdienstvervolging.

In gesprekken, brieven en openbare stukken werd, gedurende het kort, doch gewichtig bewind van Don Juan, de groote strijd voortgezet. Don Juan beoogde vrede, Willem daarentegen oorlog; want hij wist, dat geen andere uitkomst mogelijk was: vrede toch was inderdaad de oorlog in de ergste gedaante. De vrede

(1) Archives et Correspondance, VI. 95, sqq.

(2) Bor, X. 814. Van Meteren, VII. 121.

[p. 23]

zou alle priesters tongen ontboeien en alle edelen in de vijftien provinciën den degen doen trekken tegen het kleine Holland en Zeeland. Het was den prins gelukt, al de landschappen samen te binden door de haastig gesmede keten van het gentsch verdrag, en hij had zijn best gedaan om dien band door het beginsel van wederkeerige godsdienstige verdraagzaamheid te versterken; maar de komst van Don Juan had dit werk in de war gebracht. Het was den prins onmogelijk geweest, zijne eigene beginselen op het stuk van den godsdienst over te storten in de harten zijner naaste bondgenooten, en hij kon dus niet hopen bij zijne doodelijke vijanden meer bijval te vinden. Vond hij zelfs niet reeds tegenspraak bij de Hervormden, om zijne inschikkelijkheid tegenover de katholieken? En was zijn vertrouwde raadsman, de begaafde St. Aldegonde, niet wanhopig geworden, omdat de prins weigerde, de Doopsgezinden in Holland van het burgerrecht uit te sluiten? Terwijl Willem alle krachten inspande om twistzieke sekten te vereenigen en de gemoederen tot de overtuiging te brengen, dat de mensch Gode alleen van zijn geloof rekenschap had te geven - terwijl het voor het bestaan des lands hoogst noodig was, dat Katholieken en Protestanten elkander maatschappelijk en burgerlijk verdroegen, moest het hem wel bitter teleurstellen, dat schrandere staatslieden van zijn eigen geloof zich niet tot verdraagzaamheid konden verheffen. ‘De zaak der Doopsgezinden,’ schreef St. Aldegonde, ‘is op nieuw te berde gebracht. De prins is er tegen om hen van het burgerrecht uit te sluiten. Hij gaf mij scherp ten antwoord, dat hun ja met onzen eed gelijk stond, en dat wij niet verder op de zaak behoorden aan te dringen, tenzij wij willens waren te bekennen, dat de Pausgezinden recht hadden ons te dwingen tot een eeredienst, die tegen ons geweten streed.’ Het schijnt nauw geloofelijk, dat deze uitspraak, zoo eervol voor 's prinsen karakter, als een scherpe berisping werd opgevat, en dat nog wel door een verlicht en hoogst begaafd Protestant. ‘Kortom,’ ging St. Aldegonde met klimmende ergernis voort, ‘ik zie niet in hoe wij hierin onzen wensch kunnen verkrijgen. De prins heeft mij verweten, dat onze geestelijken zich heerschappij zoeken aan te matigen over het geweten. Hij haalde onlangs met blijkbare goedkeuring het gezegde aan van een monnik, die zich niet lang geleden hier bevond: dat onze pot nog niet even lang op het vuur had gestaan, als die van onze tegenpartij, maar dat die met der tijd ook zwaar genoeg zou worden. Kortom, de prins ducht, dat na een paar eeuwen de geestelijke dwang aan weerszijden in dit opzicht gelijk zal staan’⁽¹⁾.

(1) Zie den brief van St. Aldegonde bij Brandt, Historie der Reformatie, I.B. XI. bl. 588, 589.

[p. 24]

In het begin van Mei hadden de Staten-Generaal doctor Leoninus en Caspar Schetz, heer van Grobbendonck, naar den prins van Oranje afgevaardigd. Terwijl deze heeren aan het onderhandelen waren, kwamen naar Middelburg vier zendelingen van Don Juan. Aan deze gemachtigden werd Leoninus, die thans grootendeels de plaats van Viglius ingenomen had, onder 's hands toegevoegd. Viglius was dood⁽¹⁾; sedert de merkwerkwaardige inhechtenisneming van den Staatsraad was hij niet weder op het staatstooneel verschenen. Het huisarrest, waartoe hem een woelzieke vergadering gedwongen had, was door hooger macht verlengd geworden, en een slepende ziekte had een einde aan zijn leven gemaakt. Er waren weinig geleerder doctoren in de beide rechten geweest, dan hij; men had weinig behendiger staatslieden gezien, van zijn standpunt. Hij had tot zinspreuk gekozen, met toespeling op zijn naam: Vita mortalium vigilia⁽²⁾, [des menschen leven is een nachtwaak], en hij handelde dien overeenkomstig, doch volgens eene bekrompen uitlegging. Zijn leven was inderdaad een nachtwaak geweest; doch dit waken was Viglius ten goede gekomen. De verweerde Palinurus, zooals hij zelf zich gaarne placht te noemen, had zijn eigen vaartuig zoo wakker gestuurd, dat hij het met volle lading behouden had binnengebracht in de haven, waarin hij kwam te sterven, terwijl anderen, die niet naar zijn koers stuurden, nog door den storm geslingerd werden.

De zaakgelastigden van Don Juan waren: de hertog van Aerschot, de heer van Hierges, de heer van Willerval en doctor Meetkerken, vergezeld door doctor Andries Gaill, een der keizerlijke gemachtigden. De twee gezanten van de Staten-Generaal, Leoninus en Schetz, die zich toen te Geertruidenberg bevonden, werden der bezending toegevoegd⁽³⁾. Eene gewichtige bijeenkomst had er te Geertruidenberg plaats, waarvan al de bijzonderheden teruggevonden zijn⁽⁴⁾. De prins van Oranje, vergezeld

(1) Hij overleed den 8sten Mei 1577. - Bor, X. 812, 814. Hooft, XII. 501.

(2) Bor, X. 812. Van Meteren, VI. 120. - Een andere veel door hem gebezigde spreuk was, volgens Van Meteren: ‘een groot Jurist een booser Christ.’ Ongelukkig werd dit spreekwoord door zijn eigen gedrag niet gelogenstraft.

(3) Bor, X. 816. Hooft, XII. 502.

(4) Door den geleerden en scherpzinnigen Gachard, aan wien de geschiedenis der Nederlanden zoo groote verplichting heeft. Zie Correspondance de Guillaume le Taciturne, III. Préface, LXII en LXIII, en Appendix, p. 447-459, waar men vindt ‘Vraye narration des propos de costé et d'aultre tenuz entre des Députés d'Hollande et de Zélande à Gheertrudenberg au mois de May 1577.’ - ‘Men herkent,’ zegt Gachard (Guill. le Tacit., III. p. 447, note), ‘bij het lezen van dit merkwaardig verslag, er het werk in van een van 's prinsen raadslieden. Mogelijk is de opsteller Filips van Marnix zelf.’

[p. 25]

van St. Aldegonde en vier andere raadslieden, weerstond de zeven kampvechters uit Brussel in een langen woordenstrijd, die meer had van een schermpartij of een spiegelgevecht, dan van een vriendelijke samenspraak met een vredelievend verschiet; maar men bedenke ook dat de prins van Oranje geen vrede wilde. Hij had de Pacificatie van Gent beraamd als eene vereeniging der vijftien gewesten met Holland en Zeeland tegen Filips, en het was zijne bedoeling volstrekt niet om die in eene vereeniging der vijftien provinciën met Filips tegen Holland en Zeeland te laten veranderen.

Meetkerken nam het eerst het woord. De landvoogd, zeide hij, had hen naar den prins afgevaardigd, om hem zijne goede bedoelingen te betuigen, om de getrouwheid in het licht te stellen, waarmede zijne beloften tot dusver vervuld waren, en om den prins en tevens de provinciën Holland en Zeeland te verzoeken zich met de overige provinciën in gemeenschappelijke gehoorzaamheid met Zijne Majesteit te vereenigen. Ook bood zijne Hoogheid aan, met hen te beraadslagen over de beste wijs om de Staten-Generaal bijeen te roepen. Zoodra Meetkerken geeindigd had, verzocht de prins, dat hem de punten en artikelen schriftelijk zouden worden medegedeeld. Dit was nu juist, wat de gezanten liever hadden willen ontduiken: het was gemakkelijker en aangenamer, in een ruim veld rond te weiden, dan aan bepaalde punten gebonden te zijn.

Na eenige minuten met elkander gefluisterd te hebben, weigerden de gemachtigden iets in schrift te stellen, daar uit dergelijke stukken, naar hun zeggen, slechts verwarring geboren werd.

‘Neen, neen!’ hervatte de prins. ‘Wij willen alles zwart op wit hebben. Anders zal een en ander wat van weerzijden gezegd is, naderhand verschillend worden uitgelegd. Ja, men zal zelfs loochenen, dat sommige gewichtige punten besproken zijn. Wij weten dat bij ondervinding. Getuige het plechtig bezworen verdrag van Gent, dat gij ongedaan hebt trachten te maken, onder voorwendsel dat sommige punten, waaromtrent men mondeling overeengekomen was zonder ze afzonderlijk op schrift te stellen, in een anderen zin bedoeld waren, dan die helder aan den dag lag. Welk punt kon bij voorbeeld onbetwistbaarder zijn, dan een stadhouderschap bij koninklijke aanstelling? Desniettemin hebt gij spitsvondige verklaringen en woordenzifterijen weten te vinden om de klaarblijkelijke bedoeling der zich verbindende partijen te verduisteren. Gij hebt mij het gezag over Utrecht ontzegd, omdat daarvan in het gentsch verdrag niet uitdrukkelijk melding was gemaakt.’

‘Maar,’ viel hem een der gezanten in de rede, ‘noch de Raad van State, noch het Gerechtshof van Mechelen be-

[p. 26]

schouwen Utrecht als behoorende tot Uwer Excellentie's stadhouderschap⁽¹⁾.’

‘Noch de Raad van State, noch het Hof van Mechelen,’ hervatte de prins, ‘hebben iets met de zaak te maken. Mijne aanstelling wijst het uit, en de geheele wereld weet het.’ Hij voegde er nog bij, dat schriftelijke opteekening, wel verre van de zaken in verwarring te brengen, het eenige middel was om ze helder in het licht te stellen.

Leoninus gaf nu minzaam ten antwoord, dat daarover geen verschil moest zijn, en dat men onderling bij geschrifte moest handelen. Intusschen gaf hij zijne hoop te kennen, dat de prins zoo goed zou wezen, hun eenige voorloopige inlichtingen te geven ten aanzien der punten, waarover hij zich bezwaard gevoelde, zoowel als over de onderpanden, die hij en de Staten dachten te vragen.

‘En wat reden hebben wij,’ riep de prins, ‘om te hopen, dat gij uwe onderpanden zult lossen? De belofte, zoo plechtig te Gent gegeven, en door Don Juan en Zijne Majesteit bekrachtigd is niet vervuld geworden⁽²⁾.’

‘Over welk punt,’ vroeg Schetz, ‘beklaagt gij u in het bijzonder? In welk opzicht is de gentsche Pacificatie geschonden?’

Op die vraag brak de prins in een stroom van verwijten los. Hij wees op zijn zoon, die in den vreemde gevangen gehouden werd - op zijn goederen te Breda, die men hem onthield - op een aantal verbeurdverklaarde goederen - op bezettingen, uit duitsche huurlingen samengesteld - op de schending van oude rechten en handvesten - op de verfoeilijke plakkaten, die, naar het heette, geschorst, maar werkelijk in volle kracht waren. Hij klaagde bitter, dat de sterkten, die nesten en moordholen der dwinglandij, nog niet geslecht waren. ‘Gij verwijt mij wantrouwen,’ riep hij; ‘maar zoolang de kasteelen van Antwerpen, Gent, Namen, en zoovele anderen nog overeind staan, zijt gij het, die blijken geeft, hoe weinig vertrouwen gij voedt op een duurzame en minnelijke schikking’⁽³⁾.

‘En wat,’ vroeg de afgevaardigde op heuschen toon, ‘wat is het punt, dat u het naast aan het hart ligt? Wat verlangt Uwe Excellentie het meest? Door welke middelen kan de regeering u volkomen genoegdoening geven?’.

‘Ik wensch,’ gaf hij eenvoudig ten antwoord, ‘dat de gentsche Pacificatie in allen deele ten uitvoer worde gelegd. Als gij het algemeene welzijn des lands op het oog hebt, dan is het goed

(1) Zie bijzonderheden der geertruidenbergsche onderhandelingen bewaard bij Bor, X. 819, Hooft, XII. 504.

(2) Vraye narration etc. Gachard, Guillaume le Taciturne, III. 450.

(3) Bor, X. 819. Hooft, XII. 504. Vergelijk Cabrera, XI. 913, 914.

[p. 27]

en dan dank ik u. Zoo niet, dan is het vruchteloos eenig aanbod te doen; want ik bedoel 's lands belang en niet het mijne.’ Later herhaalde de prins zijn verzoek, dat het gentsch verdrag zou worden uitgevoerd, en voegde er bij, dat eerst als de Staten-Generaal bijeengekomen zouden zijn, de tijd zou aangebroken wezen om de artikelen voor te stellen, tot wederzijdsche zekerheid vereischt.

Hierop merkte doctor Leoninus aan, dat de bijeenkomst der Staten-Generaal waarschijnlijk niet zonder gevaar zou kunnen plaats hebben. Hij gewaagde van de menigte personen, die dan bij elkander geroepen zouden worden, van het groot verschil van gevoelen, dat aan het licht zou komen. Velen onder de opgeroepenen zouden noch doorzicht, noch ondervinding genoeg bezitten. Hij opperde derhalve koelweg de vraag of het niet beter was, het houden eener dergelijke algemeene vergadering onnoodig te maken. Eene vriendschappelijke bespreking met het doel om twijfelachtige punten te regelen, zou de bijeenroeping der Staten noodeloos maken en het land behoeden voor de gevaren, waarmede die bijeenroeping vergezeld zou gaan. Ten slotte haalde de doctor het voorbeeld aan van de jongste vergaderingen der Staten in Frankrijk, waarvan nieuwe verdeeldheden de eenige vrucht waren geweest⁽¹⁾. Zoo bleek het, dat het aanbod, van wege Don Juan gedaan, een geheel anderen zin had, dan oppervlakkig scheen. Met den prins te beraadslagen over de voegzaamste wijs om de Staten te doen vergaderen, beteekende werkelijk: met hem de beste middelen te beramen om een dergelijke vergadering te voorkomen. Hier bleek althans, waarom de afgevaardigden aan een vriendschappelijk gesprek de voorkeur gegeven hadden boven stellige verklaringen op schrift. Het zou niet zoo gemakkelijk vallen, in een geschreven oorkonde de bijeenkomst der Staten en het verhinderen van die bijeenkomst naar believen te verwarren.

De prins bracht bij, dat er een groot verschil was tusschen den toestand van Frankrijk en dien der Nederlanden. Hier was eenswillendheid, hier één doel; daar waren vele partijschappen, verdeeldheden, familie intrigen. Daar men bij het gentsch verdrag overeengekomen was, sommige punten voorloopig te handhaven en anderen te regelen in eene spoedige bijeenkomst van de Staten-Generaal, was de eenvoudigste weg, dien men kon inslaan, de voorloopig vastgestelde punten te handhaven en de Staten-Generaal te beschrijven. Dit was zeker bondig en juist geredeneerd. Het is echter te betwijfelen, of de prins werkelijk zoo vurig die algemeene vergadering wenschte. Beide partijen schermden tegen elkander, zonder er zich op te spitsen om de overhand te be-

(1) Vraye narration etc., 451-453.

[p. 28]

houden; want geen van beiden wenschte de oproeping der Staten, terwijl beiden zich hielden alsof zij die wel begeerden.

‘Althans zoudt gij,’ zeide een der afgevaardigden tot den prins, ‘voorloopig kunnen aangeven waarover gij u bezwaard gevoelt, en wat gij voor te stellen hebt.’

‘Wij voelen ons over niets bezwaard en hebben niets voor te stellen,’ antwoordde de prins, ‘zoolang gij de Pacificatie houdt. Wij vragen geen andere zekerheid en zijn willens alle zaken later aan de vergadering op te dragen.’

‘Maar,’ vroeg Schetz, ‘welke zekerheid biedt gij ons aan, dat gijzelf de Pacificatie houden zult?’

‘Wij zijn niet verplicht om waarborgen te geven,’ antwoordde de prins. ‘De Pacificatie zelf is een waarborg: zij is eene voorloopige schikking, door beide partijen te onderhouden, tot dat de vergadering der Staten zal beslist hebben. De Pacificatie moet daarom gehouden, of verloochend worden. Gij moogt kiezen; maar, zoo gij haar nog wilt erkennen, moet gij hare bepalingen ook nakomen. Dit zijn wij voornemens te doen, en zoo gij u tot dusver in eenig opzicht over ons gedrag te beklagen hebt, (hetwelk wij vertrouwen, dat het geval niet is), zijn wij bereid u voldoening te geven.’

‘Gij wilt dus, kort en goed,’ viel een afgevaardigde in, ‘als wij Utrecht, Amsterdam en andere plaatsen in uwe handen zullen gesteld hebben, ons van uwe zijde elken waarborg weigeren, dat gij de Pacificatie houden zult?’

‘Wel,’ hervatte de prins ‘zoo wij de Pacificatie reeds nakomen, wat wenscht gij dan meer?’

‘Zoo doende,’ riepen de anderen, ‘zult gij, na alles gekregen te hebben wat gij vraagt, en na u dus meer dan ooit versterkt te hebben, ons den oorlog aandoen.’

‘Den oorlog?’ herhaalde de prins. ‘Zijt gij daar bevreesd voor? Wij zijn maar een handvol volks, een worm, vergeleken bij den Koning van Spanje. Bovendien zijt gij vijftien provinciën tegen twee: wat hebt gij dus te vreezen?’.

‘Ei,’ zeide Meetkerken, ‘wij hebben gezien wat gij kondet doen, toen gij meesters van de zee waart. Maak u nu maar zoo klein niet⁽¹⁾.’

‘Door de gentsche Pacificatie,’ hernam de prins, ‘is voor dit alles gezorgd. Wat een oorlog tegen u betreft, die is zonder grond of zweem van waarschijnlijkheid. Hadt gij toen gemeend, dat gij iets te duchten hadt, gij zoudt niet vergeten hebben genoeg waarborgen te vragen. Integendeeel, gij zaagt hoe rond

(1) ‘Et pourtant ne vous faictes pas si petits comme vous faictes.’ - Vraye narration etc. 453.

[p. 29]

wij toen met u handelden, door het land te ontruimen, zelfs nog vóór dat de vrede gesloten was. Wat ons betreft, hoewel wij recht meenden te hebben om waarborgen te vragen, wilden wij dit niet doen; want wij handelden vertrouwelijk met u. Wij verklaarden uitdrukkelijk, dat wij, ingeval wij met den Koning te doen hadden gehad, steviger onderpanden zouden hebben gevorderd. Ons die op het oogenblik te vragen, is dwaasheid. Evenzeer als het ons aan de middelen ontbreekt om u aan te vallen, even weinig achten wij dit dienstig.’

‘Om de waarheid te zeggen,’ antwoordde Schetz, ‘wij zijn inderdaad overtuigd, dat gij ons den oorlog niet zult aandoen. Daarentegen zien wij u echter dagelijks uw geloof uitbreiden, in plaats van het binnen uwe provinciën besloten te houden. Welken waarborg geeft gij ons, dat gij, nadat men al uwe vorderingen heeft toegestaan, geen nieuwigheid zult invoeren in het stuk van den godsdienst.’

‘De waarborg, dien wij u geven,’ antwoordde de prins, ‘is, dat wij de Pacificatie werkelijk willen nakomen.’

‘Maar,’ drong Schetz aan, ‘belooft gij eerlijk, u aan alles te onderwerpen, wat de Staten-Generaal zullen verordenen, zoowel op het stuk van de godsdienstoefening in Holland en Zeeland, als anderszins?’

Dat was een gevaarlijke stoot; maar de prins poogde dien af te weren. In den grond van zijn gemoed verwachtte of verlangde hij niet, dat de Staten-Generaal, plechtig door den landvoogd ter dagvaart beschreven, op den voet der gedenkwaardige vergadering waarin het groote schouwspel van 's Keizers afstand werd vertoond, ooit zitting zouden houden, en ofschoon hij niet stellig voorzag, dat hervormde godsdienstoefeningen in Holland en Zeeland door zoodanige vergadering, indien zij dan bijeenkwam, verboden zouden worden, was hij toch niet voornemens, zich aan zulk een besluit, als het genomen werd, te onderwerpen.

‘Dat kan ik niet beloven,’ antwoordde hij bijgevolg op de laatste vraag; ‘want gijzelven hebt de Pacificatie reeds verbroken en geschonden, daar gij zonder onze toestemming met Don Juan eene overeenkomst aangegaan en hem reeds als landvoogd erkend hebt.’

‘Gij zijt dus niet van zins,’ hernam Schetz, ‘de beslissing der Staten aan te nemen?’

‘Dat zeg ik niet,’ antwoordde de prins, steeds afwerende. ‘Het zou mogelijk zijn, dat wij die aannamen, mogelijk ook van neen. Wij zijn niet meer in ons geheel, zoo als toen wij in Gent aanboden, ons aan de Staten-Generaal te onderwerpen.’

‘Maar wij willen u weder in uw geheel brengen,’ zeide Schetz.

‘Dat kunt gij niet,’ verzekerde de prins ‘want gij hebt de Pacificatie geheel verscheurd. Wij hebben daarom van de Staten

[p. 30]

niets anders te verwachten, dan kort en goed veroordeeld te worden⁽¹⁾.’

‘Gij zijt alzoo,’ dus herhaalde Schetz zijne vraag, ‘gij zijt alzoo niet voornemens, u in het stuk van den godsdienst aan de Staten te onderwerpen?’

‘Neen!’ antwoordde de prins, eindelijk zoo in het nauw gebracht, dat hij op zijne beurt uitviel. ‘Zeker niet. Om u de waarheid te zeggen, wij zien, dat uw doel is om ons uit te roeien, en wij willen ons niet laten uitroeien.’

‘Kom, kom!’ zeide de hertog van Aerschot. ‘Er is niemand, die dat wenscht.’

‘Toch wel,’ beweerde de prins, ‘wij hebben ons ter goeder trouw aan u onderworpen, en nu zoudt gij ons en de geheele wereld willen dwingen, uitsluitend den katholieken godsdienst te handhaven. Dat kan niet anders geschieden dan met onze uitroeiing.’

Thans volgde een lange, geleerde redetwist over afgetrokken stellingen tusschen St. Aldegonde, Leoninus en Gaill; en de prins, die nu genoeg wist welke vrucht er van de bijeenkomst te wachten was, verliet het vertrek. Later had hij nog een afzonderlijk onderhoud met Schetz en Leoninus, wie hij verweet, dat zij hun vaderland onder het vreemde juk wilden brengen⁽²⁾. Ook deed hij Hierges opmerken, dat het plichtmatig was, het volk tevreden te stellen; dat al wat men voor het volk tot stand bracht, duurzaam, de wil der Koningen daarentegen vergankelijk was. Hij gaf den hertog van Aerschot te verstaan, dat, zoo hem Utrecht niet teruggegeven werd, hij het met geweld zou nemen, en waarschuwde hem, dat ieder, die den Koning vertrouwde, zijn hoofd waagde. Hij althans zou nooit meer vertrouwen in hem stellen, daar hij maar al te dikwijls bedrogen was. De Koning had tot beginsel: hacreticis non est servanda fides [aan ketters behoeft men geen woord te houden]; wat hem betrof, hij was calbo y calbinista [kaal en Calvinist], en dacht zoo te sterven⁽³⁾.

Weldra werd de onderhandeling van weerszijden in den behoorlijken vorm schriftelijk voortgezet. Het gesprek tusschen de partijen gehouden, doet ons echter, den juisten stand van zaken zien. Er kwam geen verandering in de oogmerken der Hervormden, noch in die der koningsgezinden. Filips en zijn ver-

(1) ‘Que d'estre condamnés à, pur et à plain.’ - Vraye narration etc. 455.

(2) Ibid. 459.

(3) Uittreksels uit de brieven in HS. (28 en 29 Mei 1577) van Don Juan aan den Koning, gegeven door den Heer Gachard, Correspondance de Guillaume le Taciturne III. Préface, p. LXIII.

[p. 31]

tegenwoordigers verlangden nog steeds twee dingen, en roemden zich gematigd, omdat hunne vorderingen maar zoo weinig in getal waren. Zij wilden alles toegeven, behoudens het onbeperkt gezag des Konings en de uitsluitende handhaving van den katholieken godsdienst. De prins, van Oranje eischte van zijn kant ook tweederlei: de aloude rechten des lands en godsdienstvrijheid. Klaarblijkelijk was de strijd dezelfde als van ouds gebleven; geen stap was er gedaan om overheersching met volksrechten, geloofsvervolging met godsdienstvrijheid te verzoenen. De Pacificatie van Gent was zulk een stap geweest: zij opende de deur voor burgerlijke en godsdienstige vrijheid⁽¹⁾, doch het was een overeenkomst tusschen de provinciën, geen verdrag tusschen het volk en den Vorst. Wel hadden de spitsvondige brusselsche rechtsgeleerden en leuvensche Licentiaten de overeenkomst rechtzinnig verklaard, wel had een koninklijk edict ze bekrachtigd; maar te meenen, dat Zijne katholieke Majesteit die leer geloovig aannam, was even ongerijmd als in de leer zelf te gelooven. Zoo de gentsche Pacificatie werkelijk op de koninklijke en roomsche onfeilbaarheid geen inbreuk had gemaakt, dan waren de pogingen van Oranje vruchteloos en de jubelkreten der Hervormden ijdel geweest.

De afgezanten leverden, overeenkomstig hun last, bij den prins van Oranje en de Staten van Holland en Zeeland, van wege Don Juan, eene verklaring in⁽²⁾. Zij gewaagden van het vertrek der Spanjaards, alsof daardoor alleen elke hoop vervuld, elke tegenvordering gewettigd was. Zij eischten alvast de oogenblikkelijke afkondiging van het Eeuwig Edict in Holland en Zeeland, en drongen er op aan, dat men onmiddellijk van alle vijandelijke aanslagen, om Amsterdam onder het gebied van Oranje te brengen, zou afzien; zij vergden dat de prins van zijne aanspraken op Utrecht afstand zou doen, en zij beklaagden zich over de pogingen, door hem en de zijnen in het werk gesteld, om de kettersche leer door de andere provinciën te verspreiden. Ten slotte merkten zij aan, dat het vraagstuk van den godsdienst niet behandeld kon worden, omdat het overeenkomstig het gentsch verdrag, bij de Staten-Generaal in overweging moest worden genomen⁽³⁾.

(1) Zelfs Tassis geeft dit toe. - ‘Abhorrebat Austriacus,’ zegt hij, (LIII. 245) ‘a confirmatione Pacis Ganduvensis, quod per cam tacite introducebatur libertas religionis.’

(2) Zie die bij Bor, X. 816, 817. - Vergelijk den brief van instructie, uitgegeven door Gachard, Correspondance de Guillaume le Taciturne, III. 438-446.

(3) Bor, X. 816, 817. Gachard, Correspondance de Guillaume le Taciturne, III. 438-446.

[p. 32]

Het antwoord den volgenden dag door den prins van Oranje en de hollandsche afgevaardigden ingediend, hield vol, dat het Eeuwig Edict geheel verschilde van de gentsche Pacificatie, die het voorgaf te handhaven; dat de beloften om zich van schending der oude rechten en vrijheden te onthouden niet waren nagekomen; dat de duitsche troepen niet weggezonden, de goederen van den prins in de Nederlanden en in Bourgondiö niet teruggegeven waren; dat men 's prinsen zoon gevangen bleef houden en hemzelven het stadhouderschap van Utrecht onthield; dat de handvesten en privilegiën des lands, in plaats van uitgebreid, beperkt waren geworden, en dat de landvoogd zich het recht had toegekend om de Staten-Generaal naar zijn believen bijeen te roepen, met schending van hun aloud recht om, zoo dikwerf zijzelven goedvonden, bijeen te komen. Voorts werd in dit stuk geklaagd, dat men den aanhangers van den hervormden godsdienst geen vrij verkeer toestond in de overige provinciën, tegen de uitdrukkelijke in Gent gemaakte bepalingen; dat men Don Juan, in weerwil van al deze tekortkomingen, als landvoogd had erkend, buiten toestemming van den prins; dat hij omgeven was door een drom van Spanjaarden, Italianen en andere vreemdelingen - Gonzaga, Escovedo en dergelijken, zoowel als door afvallige Nederlanders, als Tassis, die een onbehoorlijken invloed op hem uitoefenden ten nadeele van land en volk, en die ‘voortdurend een achterdeur open hielden’ om ontelbare verkeerdheden binnen te laten⁽¹⁾. Eindelijk werd beweerd, dat door middel van de laatste acte van Unie een nieuwen vorm van Inquisitie was ingevoerd, veel wreeder dan het oude stelsel, in zoover de spaansche Inquisitie tegen niemand een onderzoek instelde, dan op grond van verdenking, terwijl daarentegen volgens de nieuwe acte een iegelijk in zijn geloof en godsdienst zou onderzocht worden, onder voorwendsel van de Unie te handhaven.

Dit was de uitslag van de tweede onderhandeling tusschen den prins van Oranje en den landvoogd. Don Juan zond geen andere afgevaardigden meer; de partijen hadden de degens gemeten en zouden spoedig de scheede wegwerpen. Eenige weken later schreef de landvoogd aan Filips, dat Willem van Oranje van niets ter wereld zoo gruwde als van Zijne Majesteit, en met kastiliaansche overdrijving voegde hij er bij, dat wanneer de prins 's Konings bloed kon drinken, hij het met groot genoegen doen zou⁽²⁾.

(1) Bor, X. 818.

(2) Uittreksel uit den brief in HS. (28 Julij 1577) van Don Juan aan den Koning, bij Gachard, Correspondance de Guillaume le Taciturne, III. Préface, LXIV, not. 112.

[p. 33]

Don Juan, nu in den zadel gezeten, had een oogenblik tijd om rond te zien. Het was slechts een oogenblik, want hij vertrouwde weinig op den stand van zaken, zoo als die zich vertoonde; maar een zijner eerste bandelingen, nadat hij de regeering aanvaard had, gaf een proefje van de wijs, waarop hij de gentsche Pacificatie uitlegde. Hij vaardigde een plakkaat uit, aan alle bisschoppen, kettermeesters en provinciale Raden gericht, waarbij de stipte uitvoering van de trentsche verordeningen en andere kerkelijke besluiten bevolen werd.⁽¹⁾. De gezaghebbers werden aangespoord om dubbel waakzaam te zijn over de hun toevertrouwde kudde en ‘die te beschermen tegen de wolven, die ze zochten te verslinden’.

De maatregel werd onmiddellijk toegepast. Een ongelukkige kleermaker van Mechelen, Pieter Panis, een braaf man, maar een ketter werd gevat op grond dat hij in zekere vergadering gepreekt of stichtelijke vermaningen gegeven zou hebben. Hij bekende dat hij die vergadering had bijgewoond, doch ontkende dat hij er gepreekt had. Men vergde daarop, dat hij hen, die er mede tegenwoordig waren geweest, en de voorgangers bij den dienst zou aangeven. Dit weigerde hij en toen veroordeelde men hem ter dood. Terwijl het rechtsgeding aanhangig was, schreef de prins van Oranje een ernstigen brief aan de vroedschap van Mechelen, waarin hij smeekte, het vuur der godsdienstvervolging nu niet weder aan te stoken⁽²⁾. Zijne voorspraak was vergeefs: de arme kleermaker werd den 15den Juni te Mechelen onthoofd, en de overwinnaar van Lepanto woonde de terechtstelling bij om aan het tooneel luister bij te zetten. Op hetzelfde oogenblik dus, dat Willem van Oranje de middelburgsche Doopsgezinden in hunne rechten als burgers beschermde, ja zelfs hen die weigerden hunne verplichtingen als burgers na te komen, bevlekte de zoon des Keizers zijn handen met het bloed van een armen ongelukkige, die geen ander kwaad had gedaan, dan naar een stichtelijke vermaning te luisteren, zonder den predikant te willen aanbrengen. Terwijl zelfs de boezemvrienden van den prins zich ergerden over zijne toegeeflijkheid, had de schim des Keizers uit het graf kunnen verrijzen, om den zoon toe te juichen, die, trouw aan den kinderplicht, zijne bloedige plakkaten en onbarmhartige staatkunde vernieuwd had.

Drie partijen hadden thans haar vollen wasdom bereikt: de adel, die de Spanjaards haatte, maar zich van het volk scherp afgezonderd wilde houden; de aanhangers van Don Juan, gemeenlijk Juanisten genaamd, en de aanhangers van den prins van Oranje - want Willem de Zwijger had altijd de noodzakelijkheid voor oogen gehouden om op iets degelijkers te steunen,

(1) Zie het plakkaat tij Bor, X. 819, 820.

(2) Bor, X. 820. Hooft, XII. 507. Van Meteren, VII. 122a.

[p. 34]

dan op de Hofpartij, een riet, door den wind bewogen, dat de hand doorboort van hem, die er op leunt. Zijne pogingen strekten steeds daarheen, om den middenstand op te heffen en een sterke derde partij te vormen, die een groot deel van 's lands rijkdom en beschaving in zich vereenigen, voortdurend uit het volk nieuwe aanhangers verkrijgen, en hare kracht uit den nationalen zin putten zou - eene partij, die allen moest omvatten, eenigszins in staat om aan de regeering des lands deel te nemen, en deze pogingen werden met goed gevolg bekroond. Onbetwistbaar hadden de landvoogd en zijn geheimschrijver gelijk, als zij zeiden, dat de Nederlanders eer den Turk, dan den Spanjaard als heer dulden zouden, en dat zij met hart en ziel aan den prins van Oranje verknocht waren.

De edelen behoorden meerendeels tot hen, die, zooals de prins het uitdrukte, ‘tusschen twee wateren zochten te zwemmen’. Er waren slechts weinige onvoorwaardelijke voorstanders van het spaansch beheer onder, gelijk de familiën van Berlaymont en Tassis; de overigen draaiden met den wind. Aerschot, het voornaamste hoofd der katholieke partij, was slechts een kruipend hoveling, valsch en onderdanig zoowel tegenover Don Juan als tegenover den prins. Hij wilde eene hoofdrol spelen, maar raakte slechts bekend als een vleier en verrader van alle partijen, die hem dan ook ten slotte allen over boord smeten. Zijn zoon en zijn broeder konden op geen meer achting aanspraak maken. De prins wist hoe weinig er te steunen viel op dergelijke bondgenooten, al hadden zij de gentsche Pacificatie ook geteekend en bezworen, en hij besefte ten volle dat de landvoogd zich door dat verdrag de handen niet zou laten binden. De spaansche troepen waren weggezonden, ja, maar er stonden nog tusschen de tien- en vijftienduizend Duitschers in 's Konings dienst; zij lagen in aanzienlijke steden en hielden daar de kasteelen goed bezet. De hoofdsleutels des lands waren alzoo nog altoos in de handen der Spanjaarden. Wel voerde Aerschot bevel in het kasteel van Antwerpen, in plaats van Sancho d'Avila; maar zou Aerschot zooveel inschikkelijker zijn dan Avila, als eigenbelang hem dreef om Don Juan tegen den prins te ondersteunen?

De Staten spanden intusschen, ten einde aan de gesloten verbintenis te voldoen, alle krachten in, om de som bijeen te brengen, noodig voor de afbetaling der duitsche troepen. Er werden zeer redelijke aanbiedingen gedaan om de achterstallen aan het krijgsvolk, deels in waren, deels in gereed geld, te voldoen. De schikking werd echter verworpen, op heimelijk aanstoken van Don Juan. Terwijl de landvoogd zich hield, alsof hij oprecht begeerde de Staten bij te staan in hunne pogingen om zich geheel van den op zich genomen last te kwijten, stond hij heimelijk in verstandhouding met de bevelhebbers der duitsche

[p. 35]

troepen, met het doel om te beletten, dat zij in een der gedane voorstellen traden⁽¹⁾. Hij maakte dezen bevelhebbers wijs, dat er samengespannen werd, om hen niet alleen van hunne soldij, maar zelfs van het leven te berooven, en waarschuwde hen, op geen beloften acht te slaan en in geen voorwaarden te treden. Terwijl hij hen in den waan bracht, dat hij alleen het wel met hen meende, beraamde hij heimelijk plannen om zich met hunne hulp nog beter van de kasteelen te verzekeren want, even weinig als de prins, was hij geneigd om de Aerschotten en de Havrechs te vertrouwen.

De landvoogd verkeerde werkelijk in gevaar, maar in nog grooter vrees van gevangen genomen, zoo al niet vermoord te worden. Ontsteld door allerlei sprookjes omtrent hinderlagen en halfontdekte samenspanningen, zag hij in zijne verbeelding achter alle struiken gewapenden en in alle straten gegraven kuilen. Was niet de geduchte Alva bijkans gevangen genomen? Had Lodewijk van Nassau den groot-kommandeur niet haast opgelicht? Ongetwijfeld zou de prins van Oranje zich volgaarne door een aanslag een soortgelijk voordeel op Filips verschaffen, als deze door het oplichten van den graaf van Buren verkregen had, en het ontbrak Don Juan dan ook geenszins aan waarschuwingen, zelfs uit zeer goede bronnen. In Mei was de burggraaf van Gent in het holst van den nacht tot voor zijn bed gekomen, had hem uit den slaap gewekt en plechtig verzekerd, dat zijn leven op het spel stond, zoo hij in Brussel bleef: door een samenspanning toch werden zoowel het leven van den landvoogd als zijne vrijheid bedreigd en alleen een onmiddellijke vlucht kon hem redden⁽²⁾.

De landvoogd vlood naar Mechelen, waar dezelfde waarschuwingen kort daarna vernieuwd werden; want het plechtstatig ten offer brengen van Pieter Panis, den armen kleermaker had den Nederlanders geen schrik genoeg ingeboezemd. Op een dag tegen het einde van Juni gaf de hertog van Aerschot, met Don Juan uitgereden⁽³⁾, hem een omstandig verslag van oude en nieuwe, ontdekte of verzonnen aanslagen, en toonde hij hem een afschrift van een geheimen brief van den prins van Oranje aan de Staten, waarin den raad werd gegeven om zich met geweld van den persoon van Zijne Hoogheid meester te maken. Zeker stond de hertog toen en nog lang daarna, met den prins op ‘broederlijk vriendschappelijken voet’ en was hij gewoon

(1) Van Meteren, VII. 122. Bor, X. 820, sqq. Hooft, XII. 505.

(2) Vera et simplex narratio eorum, quae ab adventu D. Joannis Austriaci etc. gesta sunt, p. 13. - Luxemburgi, 1578.

(3) Ibid. p. 17.

[p. 36]

zich te onderteekenen: ‘zijn zeer toegenegen broeder en hartelijke vriend om hem te dienen⁽¹⁾’; maar dit verhinderde hem toch niet te doen, wat hij als zijn plicht beschouwde, en de plannen van den prins te verklikken. Wel is waar, gaf hij ter zelfder tijd den prins geheime inlichtingen omtrent het spaansch bestuur en zond hij hem onderschepte brieven van zijne vijanden. Zoo doende ontlastte hij zijn geweten aan beide kanten, en verhing hij behendig de zeilen naar elken wind. Thans evenwel bracht de hertog zijn vriend den smaad weder in gedachten, waarmede men hem te Brussel behandeld had; de honende kreten, waarmede de burgers zijne bedienden en klerken tot vóór de deur van zijn paleis vervolgd hadden⁽²⁾. Hij verzekerde hem, dat men te Mechelen dezelfde gezindheid koesterde, en dat de landvoogd en de zijnen, daar niet veel veiliger zouden zijn dan in de hoofdstad, daar het plan, om zich van hem meester te maken tot rijpheid gekomen was. De samenzweerders, verzekerde hij, werden openlijk gesteund door eene aanzienlijke partij, wier aanhangers zich anti-Juanisten noemden en eene zinnebeeldige kleedij droegen, zooals de misnoegden in de dagen van den kardinaal Granvelle. Bijna al de leden der Staten-Generaal zouden in dat komplot betrokken zijn. ‘En wat komt er dan van hunne beloften?’ vroeg Don Juan. - ‘Beloften, daar geven ze niet zooveel om!’ riep de hertog, terwijl hij met de vingers knipte⁽³⁾, ‘niemand hier acht zich langer door toezeggingen gebonden’. De landvoogd wilde weten, welk doel de Staten beoogden, met hem van zijne vrijheid te berooven. De hertog antwoordde, dat zij hem gevangen wilden houden, tot dat zij hem gedwongen zouden hebben alles te onderteekenen, wat zij hem verkozen voor te leggen. Zoo iets was, volgens den hertog, vroeger ook wel in de Nederlanden geschied, toen een voorganger van Zijne Hoogheid, een Vorst des lands, nadat men hem gedwongen had ontelbare stukken te onderteekenen, eindelijk met al zijn dienaren uit de vensters van zijn eigen paleis geworpen was, op de pieken van een oproerig grauw, daar beneden samengeschoold. De landvoogd betuigde, dat het den zoon van Karel V en den vertegenwoordiger van Zijne katholieke Majesteit niet passen zou, zulke dingen andermaal aan te hooren. In zijne woning teruggekeerd peinsde hij over al wat men hem gedurende de jongste dagen gezegd had, en brak kort

(1) Archives et Correspondance, VI. 141-144.

(2) Vera et simplex narratio etc. p. 14. - Vergelijk de Memoire de Grobbendonck, p. 172, Bullet. Comm. Roy., X.

(3) Ibid. p. 19. - Zie ook den brief van Don Juan aan de Staten-Generaal, gedagt. 24 Augustus 1577, bij Bor, XI. 864, 865.

[p. 37]

daarna zijn verblijf te Mechelen op, terwijl hij alle overtollig huisraad en zelfs den wijn in zijne kelders verkocht⁽¹⁾. Hieruit bleek, dat zijne afwezigheid van Brussel zoowel als van Mechelen van langen duur zou zijn, want hij trok partij van een onvoorzien toeval om nogmaals van verblijfplaats te veranderen.

(1) Discours sommier des justes causes etc. p. 17. Bor, X. 828.